ભારતમાં મહિલાઓની આ હાલત કેમ છે?

આચાર્ય કૌટિલ્યએ અર્થશાસ્ત્રમાં કહ્યું હતું કે મહિલાઓની સુરક્ષા એવી હોવી જોઈએ કે નિર્જન રસ્તાઓ પર પણ મહિલાઓ પોતાને સંપૂર્ણપણે સુરક્ષિત માને. આખરે શા માટે મહિલાઓ ઘરની અંદર અને બહાર ભયના છાયામાં જીવવા મજબૂર છે? હકીકતમાં ભારતમાં મહિલાઓની સુરક્ષાને લઈને સ્થિતિ હજુ પણ ગંભીર છે. હું માનું છું કે વ્યક્તિ માટે સલામતી એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ મુદ્દો છે જ્યારે અન્ય મૂળભૂત બાબતો પછી આવે છે. દેશ અને દુનિયામાં મહિલાઓના સન્માન અને અધિકારોના નામે આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસ અને મહિલા સશક્તિકરણની ઉજવણીની તમામ વાતો મહિલા સુરક્ષાની સામે નિષ્ફળ જાય છે.

ભાગીદારી વધી પણ સંતોષકારક નથી: જો કે એમાં કોઈ શંકા નથી કે છેલ્લાં ૫ દાયકામાં સમાજમાં દરેક સ્તરે ભારતીય મહિલાઓની ભાગીદારી વધી છે. પરંતુ આજે પણ સમાજમાં મહિલાઓના યોગદાન અને તેમની આર્થિક ઉપયોગિતાનું ન તો યોગ્ય મૂલ્યાંકન થાય છે અને ન તો તેમને તેમના યોગ્ય અધિકારો મળે છે. જો મોટા પાયે જોવામાં આવે તો પણ મહિલાઓના કારણે અનેક સ્તરે વિકાસમાં સફળતા મળી છે. રાષ્ટ્રીય આવકમાં મહિલા કામદારોના યોગદાનને કોઈપણ સમાજ અવગણી શકે નહીં. આમ છતાં તેમને પૂરતું મહત્ત્વ મળતું નથી. ભારતના શ્રમ ક્ષેત્રમાં મહિલાઓની ભાગીદારી બાકીના વિશ્ર્વ કરતાં ઘણી ઓછી છે. આજે પણ મહિલાઓ ઘરના કામમાં વધુ સક્રિય છે તેમ છતાં ઘરેલુ કામમાં મહિલાઓની ભાગીદારી ૭૫ ટકાથી વધુ છે. તે સાર્વત્રિક રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે કે ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારોમાં મહિલાઓના શિક્ષણ દરમાં વધારો થયો છે. જો કે મહિલાઓની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાની માગ ઘણા સમયથી ચાલી રહી છે પરંતુ તે દિવાસ્વપ્ન જેવું લાગે છે. પરંતુ જેમ જેમ સમય બદલાઈ રહ્યો છે તેમ તેમ આ માંગનું સ્વરૂપ પણ બદલાઈ રહ્યું છે. અગાઉ મહિલાઓ વિનંતી કરનારની સ્થિતિમાં હતી, પરંતુ જે ઝડપે તેમના વ્યક્તિત્વનો વિકાસ થઈ રહ્યો છે તેના પરથી લાગે છે કે તેમની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા માટે તેઓ ‘યાચના નહીં અબ રણ હોગા’ની તર્જ પર કામ કરશે.

નોંધનીય છે કે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ૧૫થી ૧૯ વર્ષની વયજૂથની છોકરીઓમાં શિક્ષણના પ્રસાર સાથે, શ્રમ ક્ષેત્રમાં તેમની ભાગીદારી ઘટી છે. આ સારી વાત છે, પરંતુ ૨૦થી ૨૪ વર્ષની વયજૂથની છોકરીઓનો ડેટા દર્શાવે છે કે તેમને મળેલા શિક્ષણનો લાભ રોજગારમાં બદલાયો નથી. હકીકતમાં મહિલાઓની ક્ષમતાઓ વિશે સમાજમાં પ્રવર્તત્ત્વ ધારણા પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. દેશની પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થામાં આધુનિકતા હોવા છતાં મહિલાઓને અનેક સ્તરે તેમના યોગ્ય અધિકારો મળતા નથી.

મહિલાઓની વિચારસરણી બદલવી પડશે: જ્યાં સુધી આ ભેદભાવ દૂર નહીં થાય ત્યાં સુધી સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતા માત્ર પુસ્તકોની વાત બનીને રહી જશે. એકવીસમી સદીમાં પણ મહિલાઓ પ્રત્યે ભ્રષ્ટ વલણ જોવા મળે તે કમનસીબી છે. તફાવત એ એક પરિપ્રેક્ષ્ય છે, રેખાની આ બાજુ અથવા તે બાજુ. સ્ત્રીના વખાણ કરવા એ એક વાત છે અને તેની ક્ષમતાઓને ઓછી આંકવી કે સુંદરતાના નામે તેની અવગણના કરવી એ બીજી વાત છે. છેવટે તે પણ સ્પષ્ટ છે કે સફળ કાર્યકારી પુરુષોના દેખાવ પર આવી ટિપ્પણીઓ કરવામાં આવતી નથી. ભાગ્યે જ કોઈ લેખ તેના પોશાકને તેની કારકિર્દી સાથે જોડે છે. આનો અર્થ એ છે કે સમાજની વિચારસરણી બદલવાની જરૂર છે.

જિનીવા સ્થિત વર્લ્ડ ઈકોનોમિક ફોરમના વાર્ષિક જેન્ડર ગેપ ઈન્ડેક્સ મુજબ ૧૪૨ દેશોની યાદીમાં ભારત ૧૩ સ્થાન નીચે આવીને ૧૧૪મા સ્થાને આવી ગયું છે. ભલે ભારતમાં મહિલા સશક્તિકરણ અને આરક્ષણને લઈને ઊંચા દાવાઓ કરવામાં આવે છે, પરંતુ અહીં મહિલા સાહસિકો માટે રસ્તો સરળ નથી. સમાજના વિવિધ ક્ષેત્રોની જેમ તેમને ઉદ્યોગમાં પણ ભારે ભેદભાવનો સામનો કરવો પડે છે.

ભેદભાવ ઉપરાંત મહિલાઓની ક્ષમતાઓ પર પણ સવાલો ઉઠાવવામાં આવે છે. આ જ કારણ છે કે વુમન એન્ટરપ્રેન્યોરશિપ ઈન્ડેક્સની તાજેતરની યાદીમાં સામેલ ૭૭ દેશોમાંથી ભારત ૭૦મા ક્રમે છે. પશ્ર્ચિમ બંગાળ સહિત દેશના ઘણા રાજ્યોમાં સ્થિતિ વધુ ખરાબ છે. એક મહિલા મુખ્યમંત્રી સત્તામાં હોવા છતાં આ મામલે બંગાળની હાલત અન્ય રાજ્યો કરતા ખરાબ છે. એવું કહેવાય છે કે ઉદ્યોગમાં મહિલાઓ પાછળ રહેવાના મુખ્ય કારણોમાં મજૂરોની ઉપલબ્ધતા અને વ્યવસાય માટે મૂડી એકત્ર કરવામાં મુશ્કેલીઓનો સમાવેશ થાય છે.
શિક્ષિત મહિલાઓની સ્થિતિ પણ ગંભીર છે: વોશિંગ્ટન સ્થિત ગ્લોબલ એન્ટરપ્રેન્યોરશિપ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (જીઇડીઆઇ) દ્વારા ૨૦૧૫માં બહાર પાડવામાં આવેલા આવા ઇન્ડેક્સમાં ૩૦ દેશોનો સમાવેશ થાય છે અને ભારત તેમાંથી ૨૬માં ક્રમે હતું. આનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દેશમાં મહિલા ઉદ્યોગ સાહસિકોની સ્થિતિ સુધરવાને બદલે ખરાબ થઈ રહી છે.

જોકે, સંસ્થાનું કહેવું છે કે ગયા વર્ષની સરખામણીમાં ભારતની રેન્કિંગમાં ખરેખર થોડો સુધારો થયો છે.એ વાત સાચી છે કે ભારતમાં દર વર્ષે ઉચ્ચ ટેક્નિકલ શિક્ષણ અને મેનેજમેન્ટની ડિગ્રી ધરાવતી વધુ મહિલાઓ પહેલા કરતાં બિઝનેસ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી રહી છે. પરંતુ એ પણ સાચું છે કે સમાનતાના તમામ દાવાઓ છતાં તેમને આ ક્ષેત્રમાં પુરુષો કરતાં વધુ સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડે છે.