ક્લોઝ અપ: સાયબર સ્પેસમાં થતાં અણધાર્યા અપરાધોનો લેટેસ્ટ એક્સ-રે…

-ભરત ઘેલાણી

આ હેડલાઈન્સ પર જસ્ટ નજર દોડાવી જાવ, જેમકે… દુનિયામાં દર સેક્ધડે 1.63 કરોડ રૂપિયાનું સાયબર ફ્રોડ થાય છે. ભારતમાં છેલ્લાં 6 વર્ષમાં 42 ગણા કેસ વધ્યા છે…ડિજિટલ ઈકોનોમી સામે સાયબર ફ્રોડનો ખતરો વધી રહ્યો છે એને કારણે રૂપિયા 20,000 કરોડ (જી હા,20 હજાર કરોડ!)ની નુકસાની થઈ શકે…2024-ગત વર્ષે એકલા મહારાષ્ટ્રમાં રૂપિયા 811 કરોડના સાયબર ફ્રોડ થયા એમાંથી માંડ 27 કરોડની રિકવરી થઈ!

સાયબર ક્રાઈમની દુનિયા બહુ ઝડપથી વિસ્તરી રહી છે. હાહાકાર મચાવી દે એવા તાજા બ્રેકિંગ ન્યૂઝ એ છે કે એપલ ગૂગલ ફેસબુક જેવાં સોશિયલ મીડિયા યુઝર્સના 16 અબજ પાસવર્ડની આબાદ તફડંચી થઈ છે અને આ ડેટા ‘ડાર્ક વેબ’ પર વેંચાતા મળે છે!

આ પહેલાં પણ આશરે 82 કરોડ ભારતીય નાગરિકોની આધાર- પાન કાર્ડથી લઈને એમના બેન્ક ઍકાઉન્ટસ ઉપરાંત પાસપોર્ટ -ઈન્કમ ટેકસની અંગત માહિતી વેચાણ માટે ‘ડાર્ક વેબ’ પર વહેતી કરવામાં આવી હતી! જો કે આવા ગંભીર ગુનાઓના માધ્યમ ‘ડાર્ક વેબ’થી પણ વધુ ખતરનાક માધ્યમ છે ‘ડીપફેક’. અહીં બે વિજાતીય પાત્ર વગર પણ ઉત્તેજક ફિલ્મ કે વીડિયો તૈયાર કરી શકે છે.

આ છે ડિપ ડાર્કફેકનો ડિજિટલકસબ…આના દ્વારા કોઈની પણ નકલી વીડિયો ક્લિપ તૈયાર કરીને સાઈબર સ્પેસ- સોશિયલ મીડિયામાં વાયરલ કરી શકાય..અને એમ ન કરવા માટે તગડી ખંડણી વસૂલ કરવામાં આવે છે! આજે વધતો જતો ફુગાવો મોંઘવારી- બેરોજગારી સાથે એક જ વસ્તુ હરીફાઈ કરી શકે એવી છે આજની તારીખમાં છે સાયબર ક્રાઈમ…

સાયબર ક્રાઈમમાં પણ રોજ નવા નવા પ્રકારના અપરાધ સતત ઉમેરાઈ રહ્યા છે. પહેલાં ક્રેડિટ કાર્ડના ગાફલા થતા પછી OTP મેળવીને બેન્ક અકાઉન્ટમાં ગાબડાં પાડીને તમારી 4 બેલેન્સ અલોપ કરી દેવામાં આવતી. અને હજુ ગઈ કાલ સુધી ‘હાઉસ એરેસ્ટ’ નામે તગડી ખંડણી વસૂલીના ખેલ ખૂબ ચાલ્યા હવે આજની તારીખે આ સાયબર ગઠિયાઓની લેટેસ્ટ મોડસ ઓપરેન્ડી છે.

આ પણ વાંચો…ક્લોઝ અપ:એક ચાલ તારી એક ચાલ મારી!

‘તમે પાકિસ્તાન વતી જાસૂસી કરી રહ્યા છો એવા અમારી પાસે સજ્જડ પુરાવા છે એ પોલીસ સુધી ન પહોંચાડવા હોય તો અમને xxxxxx રકમ પહોંચાડી દો, નહીંતર.’

આવા બધા જ પ્રકારના સાયબર ક્રાઈમ આર્થિક ફ્રોડના જે સત્તાવાર આંકડા સામે આવે છે એ ચોંકાવનારા છે. આ આંક શેરબજારના સેન્સેક્સ કરતાં ય વધુ ઝડપથી પલટાતા રહે છે..

આ હેડલાઈન્સ પર જસ્ટ નજર દોડાવી જાવ, જેમકે…

• દુનિયામાં દર સેકન્ડે 1.63 કરોડ રૂપિયાનું સાયબર ફ્રોડ થાય છે ભારતમાં છેલ્લાં 6 વર્ષમાં 42 ગણા કેસ વધ્યા છે.
• ડિજિટલ ઈકોનોમી સામે સાયબર ફ્રોડનો ખતરો વધી રહ્યો છે એને કારણે રૂપિયા 20,000 કરોડ (જી હા,
  20 હજાર કરોડ ! ) ની નુકસાની થઈ શકે.
• 2024-ગત વર્ષે એકલા મહારાષ્ટ્રમાં રૂપિયા 811 કરોડના સાયબર ફ્રોડ થયા એમાંથી માંડ 27 કરોડની રિકવરી થઈ!

વાત જરા વિગતે જાણીએ આ બધી ગુનાખોરી સાથે પરોક્ષ રીતે સાયબર ક્રાઈમના બે પાસા બહુ ખતરનાક રીતે સંકળાયેલા છે, જેનો સામાન્ય માણસને અંદાજ સુધ્ધાં આવતો નથી. એ બે
પ્રકાર છે: * ડાર્ક વેબ…* ડીપફેક…

શરૂમાં આપણે ડાર્ક વેબની ટૂંકમાં વાત કરીએ…

ગઈ કાલ સુધી બેન્ક લૂંટ માટે ગુનેગારો ચહેરો નકાબમાં છુપાવી સદેહે અપરાધ સ્થળે પહોંચવું પડતું. આજે એની જરૂર રહી નથી. સાયબર અપરાધી કોઈ એકાંત ખૂણે બેસી એના લેપટોપની કેટલીક કી-ઈન કરી તમારા બેન્ક ખાતામાં ગુપચુપ ખાતર પાડી શકે છે અથવા તો આખી બેન્ક સુધ્ધાં લૂંટી શકે છે!

આ પણ વાંચો…ક્લોઝ અપ: દિલ્હીની વગોવાયેલી તિહાર જેલ: કોણ કોણ અહીં આવ્યાં-રહ્યાં ને ગયાં?!

જમાના પહેલાં આપણે અંધારી આલમનો ઉલ્લેખ કરતા ત્યારે એ વખતના વિલનને, જેમકે દાઉદ- છોટા રાજન -ઈક્બાલ મીરચી-છોટા શકીલ, વગેરે, વગેરેને આપણે નામ તસવીર સાથે ઓળખી બતાવતા. એ લોકો દેશબહાર દુબઈ -પાકિસ્તાન -નેપાલ બેંગકોક -મલેશિયામાં લપાઈને સોનાથી લઈને ઈલેકટ્રોનિક્સ ચીજ-વસ્તુઓ અને નશીલા પદાર્થોનું સ્મગલિંગ કરીને લાખો રૂપિયાની ઊથલપાથલ કરતા.

આજે સાઈબર ક્રાઈમની દુનિયાનો માહોલ જ સાવ યુ-ટર્ન થઈ ગયો છે. જેનો ચહેરો આપણે કે પોલીસે કદી જોયો પણ નથી એવા ઓનલાઈન અપરાધીએ પરદેશના કોઈ ખૂણે છુપાવાની જરૂર નથી. તમારા પડોશના ફ્લેટમાં બેસી બિયરની ચુસ્કી લેતાં લેતાં એ અનામી અપરાધી પેરિસની બેન્કમાંથી કરોડો ડૉલર ગપચાવી શકે છે !

આજે સાયબરની અંધારી આલમમાં વધુ આધુનિક અને વધુ ખતરનાક ડાકુઓ પ્રવેશી ગયા છે. અતિ આધુનિક ડિજિટલ વિદ્યાના જોરે એ જેટલી સિફતથી જંગી લૂંટ ચલાવી શકે છે એથી વધુ સહજતાથી ‘સુપારી’ લઈ કોઈ તગડા રાજકારણીની કિનખાબી કતલ કરી શકે છે અથવા તો તમે ‘વરદી’ આપો તો એની સરકાર પણ ઊથલાવી શકે છે..!

આ ડિજિટલ ડાકુઓનું માધ્યમ છે ‘ડાર્ક વેબ’.

તમારા બેન્ક ખાતામાં ખાતર પાડી રકમ ગુપચાવાનું કામ આમ તો હેકિંગ ટેકનિકથી થાય છે, પણ એથી વધુ ગંભીર ગુનાઓની પરાકાષ્ઠા કહી શકો એવા ક્રાઈમ આ ‘ડીપ વેબ’ દ્વારા થાય છે. જોકે, આ ડીપેવેબ પછી આજકાલ વેબ ક્રાઈમમાં જેની ચલતી વધુ છે એ ક્રાઈમ્સનો પ્રકાર છે : ડીપફેક
ડીપફેક દ્વારા તૈયાર થતા વીડિયો સ્કેમમાં છેલ્લાં બે વર્ષમાં 16 થી 19 ગણો વધારો થયો છે. આના સૌથી વધુ શિકાર થતા હોય છે આજના ટીનએજ -તરુણ અને યુવાનો…એક અંદાજ પ્રમાણે આ વર્ષે 75 લાખથી પણ વધુ ડીપફેક વીડિયો ક્લિપ્સ બનશે. એમાં 25 ટકાથી વધુ સ્કેમ રોમાન્સની હશે યુવાનોને ફસાવવાની!

અભિનેત્રી શિલ્પા શેટ્ટીના કરોડપતિ પતિ રાજ કુન્દ્રાના જ્યારથી પોર્નોગ્રાફીનાં ઢગલાબંધ સ્કેન્ડલ્સ જાહેરમાં પ્રગટ થયાં પછી આ ‘ડીપફેક’ શબ્દ વધુ ચલણમાં આવ્યો છે, કારણ કે રાજ કુન્દ્રાના કિસ્સામાં જે મોડલ્સ-નવોદિત એકટ્રેસનાં નામ ઉછળ્યાં એમાંથી કેટલીકે કહ્યું કે અમારી ઈમેજ ‘ડીપફેક’ કરીને આવી પોર્નોગ્રાફી વીડિયો કે શોર્ટ ફિલ્મોમાં વાપરવામાં આવી છે..!

-તો આ ‘ડીપફેક’ વળી શું છે?

વેલ, સરળ ભાષામાં સમજીએ તો કમ્પ્યુટર દ્વારા સર્જિત ‘આર્ટિફિશ્યલ ઈન્ટેલિજન્સ’ (AI- કૃત્રિમ બુદ્ધિ)ની મદદથી કોઈ પણ મૂળ તસવીર કે વીડિયો ક્લિપ્સમાં જોઈતા કે ભળતા ફેરફાર કરવાની પ્રક્રિયાને ‘ડીપફેક’ કહે છે. આ ફેરફાર એ હદે એટલી કુશળતાથી કરવામાં આવે છે કે એ તદ્દન સાચા ભાસે. આજના ડિજિટલ યુગમાં ‘ડીપફેક’નો વધુમાં વધુ દુરુપયોગ ફેક ન્યૂઝ-ખોટા સમાચાર તૈયાર કરવામાં ઉપરાંત પોર્નોગ્રાફી સામગ્રી તૈયાર કરવામાં વપરાય છે.

અગાઉ ફોટોગ્રાફર એના ડાર્કરૂમમાં બે અલગ અલગ ફોટાને લઈને એક ભળતી જ તસવીર તૈયાર કરી આપતો. આ ટેકનિક ‘ફોટો શોપ’ તરીકે ઓળખાતી. આપણે ત્યાં રાજકારણમાં અગાઉ પ્રતિસ્પર્ધી નેતાને જાહેરમાં વગોવવા આવી ‘ફોટો શોપ’ કે ‘ફોટો મોન્ટાજ’ કે ‘મોર્ફિંગ’ તરીકે જાણીતી ટેકનિક વપરાતી. આજે ‘ડીપફેક’ માટે એથી વધુ આધુનિક ડિજિટલ ટેકનિક વપરાય છે. આનો વ્યાપક ઉપયોગ બહુ ભડભડિયા એવા ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ પર સૌથી વધુ થયો છે. FBI એજન્સીના એક રિપોર્ટ અનુસાર નકલી ઓડિયો-વીડિયો દ્વારા તૈયાર થતી ડીપફેક સ્કેમના કારણે અમેરિકાને દર વર્ષે સરેરાશ 40 હજાર ડૉલરનો ફટકો પડે છે.

આ પણ વાંચો…ક્લોઝ અપ: ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ ટૅરિફ પર ટૅરિફ…’ પછી અજમાવે છે

હકીકતમાં છેલ્લાં દસેક વર્ષમાં અદ્યતન ડ઼િજિટલ ટેકનિકને લીધે પુરુષ- સ્ત્રી કલાકારોની મદદ વગર પણ વિદેશોમાં ‘ડિપફેક’નો વ્યાપક ઉપયોગ અશ્લીલ ફિલ્મો- વીડિયો ક્લિપ્સ બનાવવા માટે થઈ રહ્યો છે. આવી ફિલ્મ્સ આંતરરાષ્ટ્રીય માર્કેટમાં ‘સિન્થેટિક પોર્ન’ કહે છે.

બીજી તરફ, આપણે ત્યાં સાચુકલી પોર્નનું ઉત્પાદન કુટિર ઉદ્યોગ બની ગયું છે. એની સાથોસાથ, હવે ઓનલાઈન બીજાની બદનામી કરવા ઉપરાંત ખંડણી વસૂલીના અપરાધ વધી રહ્યાં છે. આપણી પોલીસ કે સાયબર ડિટેકશન સેલ માટે ચિંતાનો વિષય એ છે કે આના અપરાધીઓ મોટેભાગે આજની યુવા પેઢી છે.

આવા યુવા-અપરાધી મોટેભાગે પ્રેમભંગ પછી સામેની વિજાતીય વ્યક્તિને બદનામ કરીને બદલો લેવા ઈચ્છતા હોય છે. આ અશ્લીલ સામગ્રી ‘ડીપફેક’ ટેકનિકથી તૈયાર થાય છે. (આવી રેડીમેડ કીટ પણ ‘ડાર્ક-ડીપ વેબ’ પરથી ખરીદી શકાય છે!), જેને ‘ફેસબુક’ અને ‘ઈન્સ્ટાગ્રામ’ જેવાં સોશિયલ પ્લેટફોર્મ પરથી અપલોડ કરવામાં આવે છે… બીજો વર્ગ એવો પણ છે કે જે માત્ર પોતાની આર્થિક તંગી ટાળવા જાણીતી હસ્તી વિશેની ‘ડીપફેક’ દ્વારા વાંધાજનક સામગ્રી તૈયાર કરીને એની પાસેથી ખંડણી વસૂલવાના પેંતરા કરે છે.

આવા ‘ડીપફેક’ની વધુ ફરિયાદ ઉત્તર પ્રદેશ સાયબર સેલને મળે છે. વર્ષે એમને સરેરાશ 250 જેટલી ફરિયાદ મળે છે. મુંબઈ તો ફિલ્મ, ફેશન -ગ્લેમર ઉદ્યોગનું કેન્દ્ર છે. અહીં પણ 200ની આસપાસ જેટલી ફરિયાદ પોલીસ પાસે આવે છે. એમાં કેટલાંક તો બોલિવૂડના આમિર- કાજોલ, કેટરિના -વિદ્યા બાલન- રશ્મિકા જેવાં સેલેબ્સ પણ છે.