ભાત ભાત કે લોગઃ કઈ રીતે માપવામાં આવે છે લોકશાહીનું સ્તર… ભારતનું સ્થાન ક્યાં?

જ્વલંત નાયક

બિહાર ચૂંટણીનાં પરિણામો બાદ ફરી એક વાર વિપક્ષોએ કાગારોળ મચાવી છે. ચૂંટણીઓમાં પારદર્શિતાનો અભાવ હોવાનો વિપક્ષોનો આક્ષેપ છે. એમના કહેવા પ્રમાણે ચૂંટણી પ્રક્રિયા સાથે છેડછાડ થવાને કારણે ભારતીય લોકતંત્ર ખતરામાં છે. અહીં મજાની વાત એ છે કે વિપક્ષ પોતે જ્યારે કોઈક ચૂંટણીમાં જીત મેળવે ત્યારે એમના તરફથી આવી કોઈ ફરિયાદ નથી થતી. રાજકારણમાં આવા ખેલની કશી નવાઈ નથી. હવે તો પ્રજા ય ટેવાઈ ગઈ છે. જોકે મૂળ મુદ્દો એ કે ભારતનું લોકતંત્ર ખરેખર કેટલું સક્ષમ છે એ માપવાનો કે જાણવાનો કોઈ નિષ્પક્ષ માર્ગ છે ખરો?

ભારતમાં આ પ્રકારના સામાજિક, રાજકીય કે આર્થિક સર્વેક્ષણો કરે અને એનાં તારણો લોકો સુધી પહોંચાડે એવી નિષ્પક્ષ સંસ્થાઓ ભાગ્યે જ જોવા મળશે. એટલે આપણે વિદેશી સર્વેક્ષણો પર આધાર રાખ્યે જ છૂટકો. એમાં ઘણી વાર વિદેશી સંસ્થાઓની દાનત સામે તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય હિતોને અનુલક્ષીને ભારત પ્રત્યેના આ સંસ્થાઓના વલણ સામે પ્રશ્નો ખડા થાય છે. એ ટાળવા માટે ખરા અર્થમાં નિષ્પક્ષતાનું સ્તર જાળવતી સંસ્થાઓ શોધવી પડે.

આવી જ એક સંસ્થા છે ઇકોનોમિસ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ’ (Economist Intelligence Unit – EIU). હકીકતે આ કોઈ સ્વતંત્ર સંસ્થા નહિ બલકે બ્રિટિશ મીડિયા કંપનીધ ઇકોનોમિસ્ટ ગ્રુપ’ (The Economist Group) નો સંશોધન અને વિશ્લેષણ વિભાગ છે. `ધ ઇકોનોમિસ્ટ’ નામનું સાપ્તાહિક પણ આ જ કંપનીની માલિકીનું..

આ પણ વાંચો: ભાત ભાત કે લોગઃ સેલિબ્રિટી હોમ ટુર તમને દર્શાવે છે વિભિન્ન પરિવારનો ઇતિહાસ

ઇકોનોમિસ્ટ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ EIUનું કાર્યક્ષેત્ર મુખ્યત્વે વૈશ્વિક સ્તરે બિઝનેસ ઇન્ટેલિજન્સ તેમજ આર્થિક અને રાજકીય વિશ્લેષણો પર કેન્દ્રિત છે. વિવિધ બિઝનેસ, નાણાકીય સંસ્થાઓ, સરકારો અને NGO સાથે સંકળાયેલ હોવાને કારણે આ ગ્રુપ વૈશ્વિક બદલાવને સમજવામાં પાવરધું ગણાય છે. બદલાતી પરિસ્થિતિમાંથી તક શોધવા કે સંભવિત જોખમોના ઉકેલ શોધવા માટે મોટા મોટા માંધાતાઓ EIUનાં સર્વેક્ષણો અને પરિણામો પર આધાર રાખે છે.

ઓકે ફાઈન… EIUનું કાર્યક્ષેત્ર સમજવા માટે આટલું પૂરતું છે. મૂળ મુદ્દો લોકશાહી અંગેનો છે. શું ભારતમાં સાચી લોકશાહી છે? લોકશાહીના પાલન માટે જો માર્ક્સ આપવામાં આવે તો આપણે કઈ પાયરીએ ઊભા છીએ? એન્ડ લાસ્ટ બટ નોટ ધી લીસ્ટ વિશ્વના બીજા મહત્ત્વના દેશો લોકશાહી બાબતે કેટલા ખરા ઊતર્યા છે?

EIU દ્વારા લોકશાહીની ગુણવત્તા માપવા માટે એક વિશિષ્ટ માપદંડ તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે, જે `ડેમોક્રસી ઇન્ડેક્સ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ ઇન્ડેક્સ વિશ્વના 167 દેશોને વિવિધ ચકાસણીને આધારે 0 થી 10નો સ્કોર આપે છે. અહીં 10 માર્ક્સ મળે તો સંપૂર્ણ લોકશાહી અને શૂન્ય માર્ક્સ મળે તો સંપૂર્ણ તાનાશાહી હોવાનું તારણ નીકળે. સંસ્થાએ ડેમોક્રસી ઇન્ડેક્સ તારવવા માટે ખાસ્સી રસપ્રદ ગણાય એવી સિસ્ટમ વિકસાવી છે. દરેક દેશની લોકશાહીને મૂલવવા માટે જુદા જુદા પાંચ વિભાગોમાં વહેંચાયેલા સૂચકાંક (ઈન્ડીકેટર્સ) નક્કી કરાયા છે.

આ પણ વાંચો: ભાત ભાત કે લોગઃ નેપોકિડ: માત્ર બાપબળે નહિ, પણ આપબળેય ચાલવું પડે છે!

આ પાંચ વિભાગ એટલે –

(1) ચૂંટણી પ્રક્રિયા અને એમાં પ્રજાના વિશાળ વર્ગની હિસ્સેદારી (12 સૂચકાંકો)

(2) સરકારની કામગીરી (14 સૂચકાંકો)

(3) રાજકીય ભાગીદારી (9 સૂચકાંકો)

(4) રાજકીય સંસ્કૃતિ (8 સૂચકાંકો)

(5) નાગરિક સ્વતંત્રતાઓ (17 સૂચકાંકો)

અહીં તમે જોશો કે પહેલો જ વિભાગ ચૂંટણી પ્રક્રિયાને લગતો છે. અને સરકારી કામગીરી બાદ સૌથી વધુ મહત્ત્વ આ જ વિભાગને અપાયું છે. જે તંદુરસ્ત લોકશાહી માટે વ્યવસ્થિત રીતે યોજાતી ચૂંટણીનું મહત્ત્વ દર્શાવે છે. આ વિભાગના બારે બાર સૂચકાંક ચૂંટણીની નિષ્પક્ષતા, સમાન તકો અને મતાધિકાર, ચૂંટણીપક્ષની કાર્યક્ષમતા તેમજ પ્રજાના બહોળા વર્ગના ચૂંટણી સાથેના જોડાણને અનુલક્ષીને હોય છે. એ પછી વારો આવે સરકારની કામગીરીનો. જે-તે દેશના પોલિટિકલ કલ્ચર અને નાગરિકોની સ્વતંત્રતા ઉપર પણ સ્વાભાવિકપણે ખાસ્સો ભાર મૂકવામાં આવે છે.

આ પણ વાંચો: ભાત ભાત કે લોગઃ વફાદાર શ્વાન અળખામણો કેમ થાય છે?

આ બધા વચ્ચે ભારતનું સ્થાન ક્યાં છે?

ઉપરોકત પાંચે પાંચ વિભાગના સર્વેક્ષણ બાદ મળેલાં તારણો પરથી એ દેશની લોકશાહીનું મૂલ્ય નક્કી થાય. 10 માર્કસની આ ટેસ્ટમાં ધારો કે કોઈ દેશ 8.0 થી વધુ માર્ક મેળવે તો એ દેશમાં સંપૂર્ણ લોકશાહી છે એમ મનાય છે. આ દેશમાં મુક્ત-નિષ્પક્ષ ચૂંટણી, નાગરિક સ્વતંત્રતા, મજબૂત ન્યાયતંત્ર અને મીડિયાને ય પૂરતી સ્વતંત્રતા હોવાનું માનવામાં આવે છે.
અહીં વિચારવા લાયક વાત એ છે કે નોર્વે, ન્યુઝીલેન્ડ, ફિનલેન્ડ, સ્વીડન અને આયર્લેન્ડ જેવા નાનામોટા યુરોપિયન દેશોને બાદ કરતાં સંપૂર્ણ લોકશાહી આખા વિશ્વમાં ક્યાંય નથી!

જે દેશનો સ્કોર 6.0 થી 8.0 વચ્ચેનો હોય ત્યાં ખામીયુક્ત લોકશાહી (Flawed Democracy) હોવાનું મનાય છે. આવા દેશોમાં ચૂંટણીઓ તો વ્યવસ્થિત રીતે અને મુક્તપણે યોજાય છે, પરંતુ દેશની શાસનવ્યવસ્થામાં ભ્રષ્ટાચાર સહિતની નબળાઈઓ જોવા મળે છે. ભારતનો સમાવેશ આ જ જૂથમાં થાય છે. આશ્વાસન લેવા જેવી વાત એ છે કે અમેરિકા, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા જેવા દેશો પણ આ જ જૂથમાં આવે. બીજી રીતે કહીએ તો આ દેશો પણ ભારતની જેમ જ ભ્રષ્ટાચારી છે!

સ્કોર 4.0 થી 6.0 વચ્ચેનો હોય એ દેશમાં ગંભીર ખામીયુક્ત ચૂંટણીઓ, સરકારી દબાણ, મીડિયા પર નિયંત્રણ જેવાં લક્ષણો જોવા મળે છે. કેટલીક વાર આવા દેશોની શાસન વ્યવસ્થામાં લોકશાહી અને તાનાશાહીનું મિશ્રણ જોવા મળે, જે હાઇબ્રિડ શાસન વ્યવસ્થા (Hybrid Regime) ગણાય. આવા શાસનમાં બેકારી, ભૂખમરો સહિતના પ્રશ્નો તો હોવાના જ. આપણા પરમ મિત્રો ગણાતા પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને તુર્કી આ કેટેગરીમાં આવે.

જે દેશનો સ્કોર 4.0થી નીચે હોય એની તો શું વાત કરવી? અહી ચૂંટણી કે સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા રાખવી ય જીવલેણ નીવડે. ઉત્તર કોરિયા, અફઘાનિસ્તાન, ચીન અને રશિયા જેવા દેશોનો સમાવેશ આ જૂથમાં થાય.

EIU ઠેઠ 2006થી પોતાનો ડેમોક્રસી ઇન્ડેક્સ રિપોર્ટ પબ્લિશ કરે છે. દર વર્ષે ફેબ્રુઆરી-માર્ચ મહિનામાં ડેમોક્રસી ઇન્ડેક્સને લાગતો EIUનો રિપોર્ટ પબ્લિશ થાય છે. આ વર્ષે યોજાઈ ગયેલી એકાધિક રાજ્યોની ચૂંટણીઓ પછી આપણું લોકતંત્ર ખરેખર કેટલું ટકાઉ છે એ જાણવા માટે માર્ચ અન્ડિંગ સુધી રાહ જોવી રહી.