મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ : નવી પેઢીની નવી ખામોશી: જેન-ઝી કેમ નથી ઉઠાવતી વિદ્રોહની મશાલ

• રાજ ગોસ્વામી

થોડા દિવસ પહેલાં બિહારની ચૂંટણીને લગતા એક રાષ્ટ્રીય ન્યુઝ ચેનલના કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત ગૃહમંત્રી અમિત શાહે એક દિલચસ્પ નિરીક્ષણ કર્યું હતું. તેમને પૂછવામાં આવ્યું કે નેપાળ જેવું આંદોલન અહીં સંભવ છે? કારણ કે બિહારના ચૂંટણી પ્રચારમાં જેન-ઝી (13થી 28 વર્ષની જનરેશન ઝેડ)ને એવા વિરોધ માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી હતી.

જવાબમાં અમિત શાહે કહ્યું હતું કે, ‘ભારત એ કંઈ નેપાળ નથી. અહીં નેપાળ જેવો જેન-ઝી વિદ્રોહ સંભવ નથી. આપણા દેશમાં લોકતંત્રનાં મૂળિયાં બહુ ઊંડાં છે.’

આ નિરીક્ષણ સાચું છે. ભારતના યુવાનોમાં અસંતોષ તો છે, પણ તે મોટી સંખ્યામાં સડક પર ઊતરી નથી આવતા. વિશ્ર્લેષકો અનુસાર આ મુદ્દો ઘણો જટિલ છે અને તેનાં ઘણાં સામાજિક, રાજકીય અને મનોવૈજ્ઞાનિક કારણો છે.

બીજી તરફ, ગૃહમંત્રીનો તર્ક એવો છે કે ભારતમાં લોકતાંત્રિક વ્યવસ્થા જૂની અને મજબૂત છે એટલે અસંતોષ વ્યક્ત કરવા માટે ચૂંટણી, અદાલત, મીડિયા અને રાજકીય સંસ્થાઓ દ્વારા અનેક રસ્તાઓ ઉપલબ્ધ છે. યુવાઓ આ રસ્તાઓનો ઉપયોગ કરવો વધુ સરળ અને સલામત માનતા હોવાથી તેમને નેપાળ જેવા તીવ્ર અને વિસ્ફોટક સડક-આંદોલન કરવાની જરૂરિયાત લાગતી નથી.

ભારતનું સામાજિક માળખું પણ આ સ્થિતિને આકાર આપે છે. અહીં યુવકો ફક્ત તેમની ઉંમરના આધાર પર નથી ચાલતા. એ જાતિ, ભાષા, પ્રદેશ, સમુદાય અને સ્થાનિક રાજકીય પરિસ્થિતિથી પરિભાષિત થાય છે. આ વિવિધતા દેશની શક્તિ છે, પરંતુ વ્યાપક, રાષ્ટ્રીય સ્તરે એકસૂત્રિય યુવા આંદોલનની દ્રષ્ટિએ તે વિભાજન સર્જે છે. કોઈ એક જ મુદ્દો સમગ્ર દેશના યુવાનોને એકસાથે ઊભા કરી દે એવું દુર્લભ બની રહ્યું છે. આ કારણે તેમનો વિરોધ મોટાભાગે સ્થાનિક કે મર્યાદિત ક્ષેત્રોમાં જ રહે છે- જેમ કે કોઈ રાજ્યમાં આરક્ષણ અંગે અસંતોષ, અથવા કોઇ યુનિવર્સિટીના અંદર વિદ્યાર્થીઓની હડતાલ, પરંતુ આવા મુદ્દા એક રાષ્ટ્રીય આંદોલનમાં સરળતાથી તબદીલ થતા નથી.

એક મોટું કારણ આર્થિક અસુરક્ષા પણ છે. મોટી સંખ્યામાં યુવાઓ બેરોજગારી, અસ્થિર નોકરીઓ અને ભવિષ્યની અનિશ્ર્ચિતતા સાથે ઝઝુમતા હોય છે. તેમના માટે તેમનું વ્યક્તિગત ભવિષ્ય પ્રાથમિકતામાં હોય છે. તેવી સ્થિતિમાં ખુલ્લે આમ વિરોધ પ્રદર્શન કરવું જોખમી લાગે છે- જેમ કે નોકરીના અવસર ગુમાવવાનો ભય, કારકિર્દી પર ધબ્બો લાગવાની ચિંતા, સામાજિક અથવા રાજકીય લેબલિંગનો ડર, વગેરે.

ભારતમાં ઘણા યુવાન માનતા હોય છે (અને તે માન્યતા પારિવારિક પરંપરામાંથી આવે છે) કે વિરોધ કે અંદોલન કરીને નહીં, પણ ચુપચાપ ભણીને, નોકરીઓની શોધ કરીને અથવા વિદેશ જઈને પોતાનું કિસ્મત બદલી શકાય છે. આ પેઢી માને છે કે સડક પર ઊતરીને ઝંડા લહેરાવા કરતાં મહેનત કરવાનો રસ્તો વધુ વ્યવહારુ છે. તે ઉપરાંત, રાજકીય વાતાવરણમાં એક પ્રકારની નિરાશા છે.

કેટલાક યુવાનોને ડર છે કે જો એ સરકાર વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવે તો તેમને ‘રાષ્ટ્ર વિરોધી’ તરીકે ચીતરી દેવામાં આવશે. એક સમયે યુનિવર્સિટીઓનાં કેમ્પસ મોટી વિદ્યાર્થી ચળવળનાં કેન્દ્ર હતાં. આજે તે પ્રતિબંધ, સખ્ત દેખરેખ અને વહીવટી દબાણના કારણે નિષ્ક્રિય થઇ ગયાં છે. હાઇ-પ્રોફાઇલ વિદ્યાર્થીઓ અથવા કાર્યકરો પર થતી કડક કાર્યવાહીના અહેવાલો પણ યુવાનોમાં એક અજાણ્યો ભય ફેલાવે છે, જેના કારણે મોટા જૂથો માટે સડકો પર ઊતરવું વધુ મુશ્કેલ બને છે.

ભારતની સંઘીય રાજકીય વ્યવસ્થા પણ ફરક ઊભો કરે છે. અહીં સત્તા અનેક સ્તરોએ વિભાજીત છે- જેમ કે કેન્દ્ર

સરકાર, રાજ્ય સરકાર, સ્થાનિક સંસ્થા- તેના કારણે કોઈ એક સ્થળનું આંદોલન સરળતાથી દેશવ્યાપી સ્વરૂપ લેતું નથી. આ સંદર્ભમાં નેપાળની ઘટના સમજવા જેવી છે. એક તો તે દેશ બહુ નાનો છે અને સત્તા વિભાજિત નથી.

કેન્દ્રીય સત્તા હોવાના કારણે નેપાળના યુવાનોમાં એ સ્પષ્ટ હતું કે તેમને કોનો વિરોધ કરવાનો હતો. બીજું, ત્યાં લોકતાંત્રિક વ્યવસ્થાઓ પણ એટલી મજબૂત કે સક્રિય નથી એટલે એક વિરોધ ઝડપથી રાષ્ટ્રવ્યાપી બની ગયો અને 48 કલાકમાં સરકારને સત્તામાંથી ઉથલાવી નાખી. એશિયા અને આફ્રિકાના અમુક દેશોમાં પણ આવું જ જોવા મળે છે. અમુક લોકો માને છે કે આવા આંદોલનોમાં દેશ બહારનાં તત્ત્વો પણ સક્રિય હોય છે.

આ પણ વાંચો…મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ : પગ ને પગરખાં… સત્તાધારીઓને ‘તમે ના-લાયક છો’ કહેવાની અનોખી રીત!

એ સાચું છે કે ભારતીય યુવાનોમાં અસંતોષ છે. બેરોજગારી, મોંઘવારી, અસમાનતા અને તકોની કમી જેવા મુદ્દાઓ જીવંત છે અને તે અંગે જાગરૂકતા પણ છે. સોશ્યલ મીડિયા પર વારંવાર તેની ચર્ચા પણ થાય છે, પરંતુ તે આક્રોશનું સ્વરૂપ ધારણ કરીને સડકો પર આવી જાય એટલી તીવ્રતા નથી જોવા મળતી. સપ્ટેમ્બર મહિનામાં લડાખમાં પોલીસ અને આંદોલનકારીઓ વચ્ચે સંઘર્ષ થયો હતો, પણ તે થોડા જ વખતમાં શાંત પડી ગયો હતો.

આ આખી ચર્ચાનો નિષ્કર્ષ એ છે કે ભારતમાં યુવાનોમાં બેચેનીની કમી નથી, પરંતુ તેમને એક જૂથ કરે તેવા મુદ્દાઓ, જોખમ ઉઠાવવાની ભાવના અને રાજકીય-સામાજિક માહોલ-આ ત્રણ બાબતની ગેરહાજરી મોટા પાયે આંદોલનને આકાર આપતાં અટકાવે છે. ગૃહમંત્રીનું નિરીક્ષણ સંસ્થાગત મજબૂતી અને સામાજિક વિવિધતાના આધાર પર ટકેલું છે, પરંતુ વિવેચકોનું માનવું છે કે તેનો અર્થ એ નથી કે યુવાનોને કોઈ ફરિયાદ નથી.

તાજેતરમાં, ‘બીબીસી’એ નેપાળ અને ભારતના યુવાનોની માનસિકતાની સરખામણી કરીને આવો જ પ્રશ્ન કર્યો હતો કે ‘ભારતના યુવાનો કેમ સડકો પર ઉતરતા નથી?’ પણ તે રિપોર્ટે એક હકીકતની ઉપેક્ષા કરી હતી કે સત્તાધારી ભાજપને દેશના 40 ટકા યુવા વસતિનો ટેકો છે. નેપાળની સરખામણી ભારત સાથે કરવી અનુચિત પણ છે. ત્યાંની સરકારનાં પગલાં જનતા વિરોધી હતાં અને યુવાનો રાજકીય પ્રક્રિયાથી વિમુખ થઇ ગયેલા હતા. ભારતમાં, યુવાનો લોકતાંત્રિક વ્યવસ્થાઓમાં સૌથી વધુ હિસ્સેદાર બને છે.

ભારતની જેન-ઝી સડકો પર વિરોધપ્રદર્શનો નથી કરતી કારણ કે તે નોકરી-ધંધા, ઘર-પરિવાર બનાવવામાં અને દુનિયાની સૌથી ઝડપી વિકસતી અર્થવ્યવસ્થાનું આગામી પ્રકરણ લખવામાં વ્યસ્ત છે.

આ પણ વાંચો…મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ : મલાલા યુસુફજઈ: મહાનતાના બોજથી સ્વયં બનવાની સરળતા સુધીની યાત્રા