કવર સ્ટોરી: ચૂંટણી પંચની આ તે કેવી ‘જીવલેણ’ બેદરકારી?

• વિજય વ્યાસ

દેશમાં સમયાંતરે મતદાર યાદી સુધારવી જરૂરી છે, પણ ચૂંટણી પંચના અણઘડ આયોજનોને લીધે હાલમાં 12 રાજ્યમાં ચાલી રહેલી મતદાર- યાદીની પુન: ચકાસણી (SIR) ની મુખ્યત્વે કામગીરી બજાવી રહેલા શિક્ષકો અને સ્ટાફ માટે ઘાતક પૂરવાર થઈ રહી છે. ઓછા સમયમાં વધુ પડતાં કામના દબાણને કારણે ક-મોત અને આત્મહત્યાની સંખ્યાબંધ ઘટનાથી દેશભરમાં રોષ અને વિવાદ જાગ્યા છે. ચૂંટણી પંચ કરવા ગયું કંસાર ને થઈ ગઈ થૂલી જેવો ઘાટ થઈ ગયો છે.

કેન્દ્રીય ચૂંટણી પંચે દેશભરની મતદાર યાદીઓમાં સુધારાની કામગીરી હાથ ધરી છે. તેના ભાગરૂપે ગુજરાત સહિતનાં 12 રાજ્ય અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ‘સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન (SIR)ની કામગીરી ચાલી રહી છે. 12રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 51 કરોડથી વધુ મતદારોના ઘરે ઘરે ફરીને 5.32 લાખથી વધુ ‘બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ’ (BLOs) આ કામગીરી કરી રહ્યા છે અને હવે આ કામગીરી વિવાદોના વંટોળમાં ફસાઈ ગઈ છે.

પહેલાં રાજકીય પક્ષોએ આક્ષેપ કર્યો કે, સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રીવિઝન (SIR)ના બહાને ભાજપ વિરોધી મતદારોનાં નામ મતદાર યાદીમાંથી દૂર કરવાનું ષડયંત્ર રચવામાં આવ્યું છે. આ વિવાદ હજુ સુધી શમ્યો નથી ત્યાં સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન (SIR)ની પ્રક્રિયા પૂરી કરવામાં કરવા માટે થતી ઉતાવળ અને બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs) પર વધુ પડતું બિનજરૂરી દબાણ કરાતું હોવાનો વિવાદ ઊભો થઈ ગયો છે.

મતદાર યાદીમાં સુધારણા માટેની કામગીરીમાં મોટા ભાગે શિક્ષકો જોડાયેલા છે અને ચૂંટણી પંચે તેમને બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs) બનાવ્યા છે. આ વ્યવસ્થા નવી નથી, પણ વરસોથી ગોઠવાયેલી છે. આ શિક્ષકોને શિક્ષણને બાજુ પર મૂકીને ‘સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન’ (SIR)નું કામ કરવાની ફરજ પડાતી હોવાના આક્ષેપો શિક્ષક સંગઠનોએ કર્યા છે. બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs) ન હોય એવા શિક્ષકોને પણ આ કામગીરીમાં સામેલ કરાયા છે અને તેમને ઓનલાઈન વિગતો ભરવા માટે ફરજ પડાતી હોવાના આક્ષેપો રાષ્ટ્રીય શિક્ષક સંઘે કર્યા છે.

આ બંને વિવાદ શમ્યા નથી ત્યાં હવે એ ‘સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન (SIR) કામગીરીના કારણે બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs)નાં એક પછી એક મોત થઈ રહ્યાં છે તેનો વિવાદ ચગ્યો છે. દેશનાં 12 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં છેલ્લા એક મહિનાથી સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રીવિઝન (SIR)ની કામગીરી ચાલી રહી છે. આ કામગીરી દરમિયાન 7 રાજ્યમાં 26 થી વધુ બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs)નાં મોત થયાં છે. આ પૈકી કેટલાક બૂથ લેવલ ઓફિસર્સ (BLOs) કામનું દબાણ સહન ના કરી શકતાં હાર્ટ એટેકના કારણે મોતને ભેટ્યા તો ઘણાંએ આપઘાત પણ કરી લીધો છે. આ આંકડો વાસ્તવમાં બહુ મોટો હોવાના દાવા પણ થઈ રહ્યા છે.

મીડિયા રિપોર્ટ્સ દેશનાં 7 રાજ્યમાં પચીસ BLOનાં મોતનો દાવો કરે છે. મધ્ય પ્રદેશમાં સૌથી વધુ 9 બીએલઓનાં મૃત્યુ થયાં છે જ્યારે ગુજરાતમાં પાંચ બીએલઓ મોતને ભેટ્યા છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં પણ 4 બીએલઓએ જીવ ગુમાવ્યો છે.

આ બધા વચ્ચે ‘તૃણમૂલ કૉંગ્રેસ’નું કહેવું છે કે, ફક્ત પશ્ર્ચિમ બંગાળમાં જ 34 બીએલઓ મોતને ભેટ્યાં છે. પશ્ર્ચિમ બંગાળના મંત્રી અરૂપ બિસ્વાસે જઈંછના કારણે બંગાળમાં 34 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હોવાનો આક્ષેપ કર્યો છે.

ઉપરાછાપરી આ રીતે થઈ રહેલાં બીએલઓનાં ક-મોતના કારણે શિક્ષકોમાં આક્રોશ છે ત્યારે ચૂંટણી પંચ બિલકુલ મૌન છે તેથી આક્રોશ વધ્યો છે. સુપ્રીમ કોર્ટે આ મામલે સંવેદના બતાવીને ચિંતા વ્યક્ત કરી છે ત્યારે ચૂંટણી પંચ સંવેદનાના બે શબ્દો પણ બોલવા તૈયાર નથી. ચૂંટણી પંચે સાવ ઉડાઉ જવાબ આપીને કહી દીધું છે કે, જિલ્લા અને તાલુકા ચૂંટણી અધિકારીઓના રિપોર્ટ આવે તેની રાહ જોઈ રહ્યા છીએ. આ રિપોર્ટ્સમાં શું હશે એ કહેવાની જરૂર નથી. ચૂંટણી અધિકારીઓ થોડું એવું સ્વીકારવાના કે, અમારા દબાણના કારણે બીએલઓ મરી રહ્યા છે? એ લોકો પોતાનો બચાવ જ કરવાના ને પંચ એ બચાવને સ્વીકારીને ભીનું સંકેલી દેશે એ સ્પષ્ટ છે તેથી શિક્ષકો કે તેમનાં સંઘો ગમે તેટલી હોહા કરે પણ કંઈ વળવાનું નથી. ચૂંટણી પંચે પોતે પણ નિરાંતે ‘સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન’ (SIR)ની પ્રક્રિયા હાથ ધરવાના બદલે બિનજરૂરી ઉતાવળ કરાવી હોવાથી એ પોતે પણ વાંકમાં આવવા ના માગે તેથી બીએલઓનાં મોતને મુદ્દે કશું થવાનું નથી.

દેશમાં સમયાંતરે મતદાર યાદીઓની સુધારણા જરૂરી છે તેથી આવા સ્પેશિયલ રિવિઝનની જરૂરી છે એ ખરું, પણ પણ ચૂંટણી પંચના અણઘડ આયોજનના કારણે આ પ્રક્રિયા દબાણ સર્જનારી બની ગઈ છે. કરવા ગયા કંસાર ને થઈ ગઈ થૂલી જેવો ઘાટ થઈ ગયો છે. ચૂંટણી પંચ પાસે ‘સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રિવિઝન’ માટે સ્પેશિયલ સ્ટાફ નથી.

આ પણ વાંચો…કવર સ્ટોરી: બિહાર ચૂંટણી પરિણામ લાલચ નહીં… સીધી લાંચ એ છે ચૂંટણી જીતવાની સચોટ ફોર્મ્યુલા!

વરસોથી ચૂંટણીને લગતી તમામ પ્રક્રિયાઓ માટે પંચ શિક્ષકોને ઘસ્યા કરે છે. આ સંજોગોમાં ફટાફટ આ પ્રક્રિયા પાર પાડવાની ઉતાવળ કરવાના બદલે આયોજનબદ્ધ રીતે કામગીરી હાથ પર લેવાની જરૂર હતી. એને બદલે પંચે સૌથી મોટી ભૂલ તો એ કરી છે કે, તમામ મતદાર પાસે ફોર્મ ભરાવી રહ્યાં છે. વાસ્તવમાં જે મતદારોનાં નામ 2002માં સ્પેશિયલ ઈન્ટેન્સિવ રીવિઝન (SIR) હાથ ધરાયું ત્યારે મતદાર યાદીમાં હતાં અને જેમનાં સરનામાં બદલાયાં નથી તેમની પાસે ફોર્મ ભરાવવાની જરૂર જ નહોતી. જે લોકો 2023થી એક જ સ્થળે મતદાર છે તેમની પાસે ફોર્મ ભરાવવાં એ વ્યર્થ ક્વાયત છે.

છેલ્લાં બે-ત્રણ વર્ષમાં મતદાર બન્યા હોય તેમનાં નામ પૂરતી ચકાસણી પછી જ દાખલ કરાયાં હોત તો પણ કામનું બહુ મોટું ભારણ ઘટી ગયું હોત કેમ કે મોટી સંખ્યા તો નવા મતદારોની જ છે. આ મતદારો અત્યારે તેમનાં મા-બાપ, દાદા-દાદી વગેરેનાં 2002ની યાદીમાં નામ શોધે છે ને તેની વિગતો ભરવામાં જ બહુ મોટી સમસ્યા થઈ રહી છે. એ જ રીતે સ્થળાંતર કરીને જનારા મતદારોની પણ મોટી સમસ્યા છે. પંચે બધો અભ્યાસ કરીને અલગ અલગ કેટેગરી બનાવીને મતદારોની ચકાસણી કરવાની જરૂર હતી પણ તેના બદલે એકસામટો બોજ નાખી દીધો, તેમાં બીએલઓ બઘવાઈ ગયા છે ને એના ટેન્શન-તણાવની જીવલેણ રાડ અસરમાં પોતાના જીવ ગુમાવી રહ્યાં છે.

બીએલઓની આ સમસ્યા માટે પંચની સાથે રાજકારણીઓ પણ જવાબદાર છે કેમ કે ઘણાં ઠેકાણે બીએલઓ પર ચોક્કસ વર્ગનાં લોકોનાં નામ કાઢી નાખવા માટે પણ દબાણ કરે છે. ઉત્તર પ્રદેશના ગોંડા જિલ્લામાં ઝેર ખાઈને આત્મહત્યા કરનાર BLO શિક્ષક વિપિન યાદવના પિતા સુરેશ યાદવે આક્ષેપ મૂક્યો છે કે, મારા દીકરાએ મરતાં પહેલાં ફોન પર કહ્યું હતું કે SDM અને BDO મતદાર યાદીમાંથી OBC મતદારોના નામ હટાવવા અને સામાન્ય વર્ગનાં નામ વધારવા માટે દબાણ કરી રહ્યા હતા. મારો દીકરો આ કામ ના કરે તો સસ્પેન્શન અને ધરપકડની ધમકી આપવામાં આવી હતી.

ગુજરાતમાં પણ બીએલઓની કામગીરી કરતાં પાંચથી વધુ શિક્ષકોનાં મોત થયાં છે. એમાં 20 નવેમ્બરે કોડીનાર તાલુકાના છારાના શિક્ષક એવા BLO અરવિંદ મૂળજી વાઢેરે ગળે ફાંસો ખાઈને જીવન ટૂંકાવ્યું. એ પહેલાં લખેલી સુસાઈડ નોટમાં SIRની કામગીરીના કારણે પેદા થયેલા તણાવ અને ઉપલી કચેરીના કામના દબાણના લીધે આપઘાત કર્યાનું લખ્યું હતું. આ પ્રકારના આક્ષેપો બીજા લોકોએ પણ કર્યા જ છે, પણ આ મુદ્દાને કોઈ ગંભીરતાથી નથી લઈ રહ્યું.

બીજી કમનસીબી એ છે કે, આ સમસ્યાના કાયમી ઉકેલ માટે પણ કોઈ પગલાં લેવાઈ નથી રહ્યાં. ભારતમાં મતદાર બનવા માટે દેશના નાગરિક હોવું જરૂરી છે. મજાની વાત એ છે કે, ભારતમાં નાગરિકતા નક્કી કરવા માટે હજુ સુધી કોઈ ચોક્કસ દસ્તાવેજ જ નથી. સરકારે નવાં જન્મતાં તમામ બાળકને સિટિઝન કાર્ડ આપીને આ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા માટે પહેલું પગલું ભરવું જોઈએ પણ એવું કશું થતું નથી.

બીએલઓની આ બબાલ ચાલુ છે, પણ અસલી બબાલ 9 ડિસેમ્બરે મતદાર યાદીઓનો પહેલો મુસદ્દો બહાર પડશે ત્યારે શરૂ થશે તેથી વધુ એક વિવાદ માટે આપણે તૈયાર રહેવું પડશે…

આ પણ વાંચો…કવર સ્ટોરી: આતંકનો એક નવો ચહેરો…