કેનવાસ: ઉર્દૂને બદલે ક્ધનડ ભાષામાં લખીને પ્રતિષ્ઠિત ‘બુકર પ્રાઈઝ’ જીતનારાં હિંમતવાન લેખિકા નામ છે એમનું બાનુ મુશ્તાક…
-અભિમન્યુ મોદી
આ વર્ષનું ખ્યાતનામ ‘બુકર પ્રાઈઝ’ એક ભારતીયના નામે છે. પોતાનાં પુસ્તક : ‘હાર્ટ લેમ્પ’ માટે બાનુ મુશ્તાક નામનાં લેખિકા આ પારિતોષિક જીત્યાં છે.
આ એવૉર્ડ ફક્ત લેખિકા માટે નથી, પણ એ લોકો માટે પણ છે, જેમને અવગણવામાં આવે છે, જેમની પીડાઓ સાંભળવામાં આવતી નથી. ઘણી કહાનીઓ વિસરાઈ જતી હોય છે. ઉપેક્ષિત વાત અને દબાઈ ગયેલા કિસ્સાઓને આ એવૉર્ડ મળ્યો છે. આ પુસ્તકમાં હિંમત, ઓળખ અને શક્તિશાળી બળવાખોર મિજાજની વાતો થઇ છે.
બાનુ મુશ્તાક દક્ષિણ ભારતના એક લઘુમતી મુસ્લિમ સમુદાયમાંથી આવે છે. આ સમાજની છોકરીઓને સપનાં જોવાની પણ છૂટ નથી તો લખવું અને લેખક બનવું તો બહુ દૂરની વાત કહેવાય. જીવનસાથી પસંદ કરવો, શિક્ષણ મેળવવું અથવા વ્યાવસાયિક કારકિર્દી બનાવવી એ તો બહુ મોટી વાત કહેવાય, પણ મુશ્તાક આ બધાથી વિરુદ્ધ દિશામાં ગયાં. એમણે અભ્યાસ કર્યો, વકીલ બન્યાં, પોતાની શરતે લગ્ન કર્યા. આ બધાથી પણ વધારે એમણે લેખનને વ્યવસાય તરીકે અપનાવ્યું. એમની આસપાસની દુનિયાએ તો લેખન માટે એમને બહુ હતોત્સાહ કરી નાખી હતી.
પ્રશ્ન ફક્ત એ નહોતો કે એ શું લખશે, પણ કઈ ભાષામાં લખશે? પરિવારને અપેક્ષા હતી કે એ દક્ષિણ ભારતના મુસ્લિમ ઘરોમાં બોલાતી દક્ષિણી ઉર્દૂ બોલે, પરંતુ બાનુજીએ ક્ધનડ પસંદ કર્યું. એમની દેશની ભાષા, શાળામાં શીખવવામાં આવતી ભાષા, આસપાસના લોકોની ભાષા. આ નિર્ણય ક્રાંતિકારી હતો. મુદ્દો ફક્ત લીપી બદલવાનો ન હતો – પણ એક મજબૂત નિર્ણય લેવાનો હતો. ખાસ કરીને મુસ્લિમ મહિલા માટે ક્ધનડમાં લખવું એ તો બળવો કહી શકાય.
આ પણ વાંચો…કેનવાસ : ટીનેજરના સંબંધ ઉપર આપણે ક્યાં સુધી ચોકી પહેરો ભરીશું ?
બાનુ મુશ્તાકનું પુસ્તક ‘હાર્ટ લેમ્પ’ ફક્ત ફિકશનલ નથી – કાલ્પનિક નથી. આ પુસ્તક સમાજને ઉજાગર કરતો અરીસો છે. તેમાં મુસ્લિમ અને દલિત મહિલાઓ અને બાળકોની વાર્તાઓ છે, જે એમના સંઘર્ષ, એમના આનંદ, એમના મૌનને દર્શાવે છે. તે બતાવે છે કે રૂઢિચુસ્ત એવી પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થામાં જીવન કેવું લાગે છે જેને એ ફક્ત નિરીક્ષણથી જ નહીં, પણ વ્યક્તિગત અનુભવથી પણ જાણે છે. એક વકીલ અને કાર્યકર્તા તરીકે, એમણે દાયકાઓથી આવા વિભિન્ન સમુદાય સાથે નજીકથી કામ કર્યું છે. જ્યારે દીપા ભાષ્થીએ ‘હાર્ટ લેમ્પ’ પુસ્તકનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો ત્યારે દુનિયાને આ અલગ દુનિયા વિશે જાણ થઇ. આમ હમણાં સુધી પ્રાદેશિક વાચકો સુધી મર્યાદિત રહેલી વાર્તાઓનો પડઘો વૈશ્વિક સ્તરે પડ્યો.
બાનુ મુશ્તાકની સિદ્ધિ દક્ષિણ એશિયાના સાહિત્ય જગત માટે એક લેન્ડમાર્ક-સીમાચિહ્ન સમાન છે. સલમાન રશ્દી, અરુંધતી રોય, કિરણ દેસાઈ અને અરવિંદ અડિગા જેવા મૂળ ભારતીય એવા દિગ્ગજો ‘બુકર પ્રાઇઝ’ જીત્યા છે. ગીતાંજલિ શ્રીના પુસ્તક ‘ટોમ્બ ઓફ સેન્ડ’, જે મૂળ હિન્દીમાં હતું, તેને પણ થોડા સમય પહેલાં ઍવૉર્ડ મળ્યો છે, પણ આ બધાની વચ્ચે બાનુ મુશ્તાકનો વિજય અલગ તરી આવે છે.
બાનુ મુશ્તાકની સિદ્ધિ એ વાતની સાબિતી છે કે સાહિત્ય ફક્ત શુદ્ધ અંગ્રેજી કે પશ્ર્ચિમી ધોરણો સુધી મર્યાદિત નથી. એક એવા પ્રદેશમાં જ્યાં સ્ત્રીઓને -ખાસ કરીને મુસ્લિમ સ્ત્રીઓને – ઘણીવાર નાની ઉંમરે ચૂપ કરી દેવામાં આવે છે અથવા રૂઢિચુસ્ત ભૂમિકામાં ફરજ પાડવા માટે બળજબરીથી ધકેલી દેવામાં આવે છે એવે વખતે બાનુની યાત્રા બતાવે છે કે જ્યારે આ મૌન તૂટે છે અને બળવો થાય છે ત્યારે શું શું થઈ શકે છે બધાં બંધનો તૂટી શકે છે. આ લેખિકાના શબ્દો ફક્ત કાવ્યાત્મક નથી, રાજકીય પણ છે અને સામાજિક પણ છે. તેમાં અન્યાયની વાત છે, માનસિક સ્વાસ્થ્યની વાત છે, હાંસિયામાં ધકેલાઈ જતા લોકો વિશેની વાત છે. આમેય પ્રેમ- પીડા અને ગૌરવની વાત સૌને સ્પર્શે.
આ પણ વાંચો…કેનવાસ: જરા ઓળખી લો, આપણા આ ખૂનખાર પાડોશી વિલનને…
તાજેતરના એક ઇન્ટરવ્યૂમાં એમણે સમજાવ્યું કે સમય કેવી રીતે બદલાયો છે અને કેવી રીતે અમુક જડ પરંપરાઓ બદલાઈ નથી. હા, હવે વધુ છોકરીઓ શિક્ષિત થઈ રહી છે, પરંતુ એમના સમુદાયના છોકરાઓ શાળા છોડી રહ્યા છે, ઓછા પગારવાળી નોકરીઓ અપનાવી રહ્યા છે, જેના કારણે જેન્ડર ઇક્વાલીટીના સંજોગો સર્જાઈ રહ્યા છે. આ તણાવ આ પુસ્તકની વાર્તાઓમાં પણ પ્રતિબિંબિત થાય છે, જે આધુનિક દક્ષિણ ભારતીય મુસ્લિમ જીવનના એમના ચિત્રણને ઊંડાણ આપે છે.
બાનુ મુશ્તાકનો માર્ગ સરળ નહોતો. એ પોસ્ટપાર્ટમ ડિપ્રેશન જેવી માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી પીડાતાં હતાં . એમને ધમકીઓ મળી રહી હતી. એમના પર હુમલો પણ થયો હતો, પણ એ લખતાં રહ્યાં, બોલતાં રહ્યાં અને બેખૌફ લડતાં રહ્યાં. ફક્ત પોતાના માટે જ નહીં, પણ એવી અસંખ્ય સ્ત્રીઓ માટે જેમને ક્યારેય કોઈ તક મળી ન હતી.
બાનુ મુશ્તાકની સફળતા આપણને એક સરળ સત્યની યાદ અપાવે છે કે વાર્તામાં એક અલગ જ તાકાત હોય છે. જ્યારે મહિલાઓ, ખાસ કરીને હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલી મહિલાઓને, એમની પોતાની ભાષામાં પોતાની વાર્તાઓ કહેવાની તક મળે છે ત્યારે સમાજ સાંભળે છે, બદલાય છે અને સુધરવાનું શરૂ કરે છે.
હા, બાનુ મુશ્તાકની જીત ‘બુકર પ્રાઈઝ’ પૂરતી સીમિત નથી. આ એક મોટો વળાંક છે – સાહિત્ય માટે, સ્ત્રીઓ માટે અને આપણા બધા માટે.
આ પણ વાંચો…કેનવાસ : ટોળામાંથી ધણ થવામાં બહુ વાર લાગતી નથી! સંઘભાવનાનો જાદુ અનેરો છે
