ભારતના ભૂકંપ ઝોનનો નવો નકશો થયો તૈયાર: જાણો હવે કચ્છ ક્યા ઝોનમાં આવ્યું

નવી દિલ્હી: પૃથ્વી પર એવો કોઈ વિસ્તાર નથી, જ્યાં ભૂકંપ ન આવી શકે. ભારત પણ ભૂકંપના જોખમવાળો દેશ છે. આ જોખમને વૈજ્ઞાનિક રીતે સમજવા માટે, બ્યુરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (BIS)એ 28 નવેમ્બર, 2025ના રોજ દેશના ભૂકંપ ઝોનના નકશાને અપડેટ કર્યો છે. આ નવો નકશો ભૂકંપ પ્રતિરોધક ડિઝાઇન કોડ (IS 1893) (2025)નો ભાગ છે. જેમાં દેશના ભૂકંપથી પ્રભાવિતના વિસ્તારોનું સચોટ રીતે આલેખન કરવામાં આવ્યું છે.

નવા નકશામાં ઝોન VI ઉમેરાયો

BIS એ હવે ઐતિહાસિક પાંચ ઝોન (I થી V) ને બદલે નવા ઝોન રજૂ કર્યા છે, જ્યારે ઝોન I દૂર કરવામાં આવ્યો છે. આ નવા નકશામાં સૌથી મોટો ફેરફાર એ છે કે સમગ્ર હિમાલય પ્રદેશને પ્રથમ વખત સૌથી ખતરનાક ‘ઝોન VI’માં મૂકવામાં આવ્યો છે. હિમાલય પ્રદેશની સાથોસાથ જમ્મુ-કાશ્મીરથી અરૂણાચલ પ્રદેશ સુધીનો વિસ્તાર પણ ‘ઝોન VI’ છે. ગુજરાતનું કચ્છ પણ ‘ઝોન VI’માં છે. આ સિવાય ‘ઝોન VI’ અંદમાન અને નિકોબારનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.

આ ફેરફારથી દેશનો 61 ટકા ભાગ મધ્યમથી ઉચ્ચ જોખમવાળા ઝોન આવી ગયો છે. ભૂકંપ પ્રતિરોધક બાંધકામને વધુ મજબૂત બનાવવાના ઉદ્દેશ્યથી આ નવો કોડ તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે.

નકશો કેવી રીતે તૈયાર થયો?

અગાઉના નકશા ભૂકંપના કેન્દ્રોના સ્થાન અને ઐતિહાસિક નુકસાનના અહેવાલો પર આધારિત હતા. પરંતુ આ નવો નકશો વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ ‘પ્રોબેબિલિસ્ટિક સાયન્ટિસ્ટ હેઝાર્ડ એસેસમેન્ટ (PSHA)’ પર આધારિત છે.

વૈજ્ઞાનિકોએ કમ્પ્યુટર મોડેલનો ઉપયોગ કરીને 50 વર્ષમાં આવનારા સૌથી મોટા ભૂકંપની આગાહી કરી છે, જેની સંભાવના 2.5% છે. આ મૂલ્યાંકનમાં ભૂકંપની મહત્તમ તીવ્રતા, સક્રિય ફોલ્ટ લાઇન્સ (ભૂગર્ભીય તિરાડો) ની વાસ્તવિક શક્તિ, માટી, ખડકો અને ભૂતકાળના ભૂકંપ પરનો ડેટા, ટેક્ટોનિક પ્લેટ્સની હિલચાલ, પીક ગ્રાઉન્ડ એક્સિલરેશન (PGA) દ્વારા ધ્રુજારીની તીવ્રતા જેવા ડેટાનો સમાવેશ થાય છે.

ભારત પર અસર અને નવો અભિગમ

નવા નકશાએ જોખમનું મૂલ્યાંકન કરવાની રીત બદલી નાખી છે. જૂના નકશા શહેરોની આસપાસના ભૂકંપના કેન્દ્રો પર આધારિત હતા, જ્યારે નવો નકશો ફોલ્ટ્સની વાસ્તવિક શક્તિ પર આધારિત છે. પ્રથમ વખત, નકશામાં ‘એક્સપોઝર વિન્ડો’ ઉમેરવામાં આવી છે, જે જોખમનું મૂલ્યાંકન કરતી વખતે વસ્તી ગીચતા અને આર્થિક નબળાઈને ધ્યાનમાં લે છે. એટલે કે, જોખમ માત્ર જમીનનું નહીં, પરંતુ લોકો અને ઇમારતો માટેનું પણ છે. નકશો રંગીન છે – લીલો રંગ ઓછું જોખમ અને લાલ રંગ વધુ જોખમ દર્શાવે છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે, ભારતમાં ભૂકંપના નકશા બનાવવાની સફર 1935માં શરૂ થઈ હતી, પરંતુ આ નવો નકશો દેશના માળખાકીય વિકાસ અને જાહેર સલામતી માટે એક મહત્ત્વપૂર્ણ અને વૈજ્ઞાનિક પગલું છે.