અમૂલ દવે
બાંગ્લાદેશમાં ચાલી રહેલી રાજકીય અને સામાજિક અસ્થિરતા ભારત માટે ચિંતાનો વિષય બની રહી છે. વચગાળાની અસ્થાયી સરકારની ચૂંટણીઓને વિલંબ કરવાની નીતિ, જનરેશન ઝીના યુવાનોના ફરીથી રસ્તા પર ઊતરવાના સંકેતો, પૂર્વ વડા પ્રધાન શેખ હસીનાને મળેલી મૃત્યુદંડની સજા, તાજેતરના ભૂકંપનું વિપત્જનક પરિણામ અને હંગામી વડા મુહમ્મદ યુનુસની ભારત-વિરોધી અને પાકિસ્તાન-પક્ષપાતી છબી આ બધાં પરિબળ દક્ષિણ એશિયાના ભૂ-રાજકીય સમીકરણને અસર કરી રહ્યું છે.
મે 2025માં થયેલી `ઓપરેશન સિંદૂર’ જેવી ઘટનાઓથી પ્રેરિત ત્રણ-ફ્રન્ટ યુદ્ધના જોખમને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારતે આ પડકારોનો સામનો કરવો પડશે. બાંગ્લાદેશની કામચલાઉ વચગાળાની સરકાર, જેનું નેતૃત્વ નોબેલ વિજેતા મુહમ્મદ યુનુસ કરી રહ્યા છે અને એ ચૂંટણીઓને વારંવાર મોડી કરી રહ્યા છે.
2024ની `મોન્સૂન રેવોલ્યુશન’માં જનરેશન ઝીના વિદ્યાર્થીઓએ શેખ હસીનાની 15 વર્ષીય સરકારને ઉથલાવી હતી, પરંતુ હવે ફેબ્રુઆરી 2026માં ચૂંટણીઓની અપેક્ષા વચ્ચે અર્થતંત્ર, રાજનીતિ અને સુરક્ષાના સુધારાઓના વચ્ચે અધીરા બનેલા નાગરિકોનો રોષ વધી રહ્યો છે. સુપ્રીમ કોર્ટે તાજેતરમાં પક્ષપાત વિહોણી કેરટેકર સિસ્ટમને પુન:સ્થાપિત કરી છે, જે ચૂંટણીને વધુ પારદર્શક બનાવશે, પરંતુ આ વિલંબથી જનતામાં હતાશા વધી છે.
આ વચ્ચે યુવાનો ફરીથી રસ્તા પર ઊતરવાના સંકેત આપી રહ્યા છે, જેમ કે વૈશ્વિક જનરેશન ઝી વિરોધ પ્રદર્શનમાં બાંગ્લાદેશની ભૂમિકા દર્શાવે છે. આ યુવા શક્તિ, જેણે હસીનાને દૂર કરી હતી, એ હવે અસ્થાયી સરકાર પર સુધારાઓની બુલંદ માંગણી કરીને દબાણ વધારી રહી છે.
અમુક તરફદારો યુનુસની નીતિઓને કારણે હતાશ છે. શેખ હસીનાનો કેસ વધુ ચિંતા વધારનારી ઘટના છે. 17 નવેમ્બર 2025ના રોજ ઢાકાની વોર ક્રાઇમ્સ ટ્રિબ્યુનલે તેમને 2024ના વિદ્યાર્થી વિરોધ પ્રદર્શનો પર કરાયેલા ક્રૂર કાર્યવાહી માટે માનવતા વિદ્ધના અપરાધોના આધારે મૃત્યુદંડની સજા ફટકારી છે. આ કોર્ટની `કાંગા કોર્ટ’ તરીકે ટીકા કરવામાં આવી રહી છે, કારણ કે તેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડ-માનકોનું પાલન થયું નથી અને મૃત્યુદંડનો ઉપયોગ થયો છે.
હસીનાએ હાલ ભારતમાં આશ્રય લીધો છે અને તેમના સમર્થકો સક્રિય બનેલા છે, તેમના પુત્ર સજીબ વાઝેદ, ભારતીય સરકારનો આભાર માને છે. બાંગ્લાદેશે હસીનાને પરત લાવવા માટે પ્રત્યાર્પણની માગણી કરી છે, પરંતુ ભારત આ માગણી સ્વીકારે એની સંભાવના ઓછી છે. હસીના કહે છે કે મેં આ કેસ હોગની આંતરરાષ્ટ્રીય અદાલતમાં ચલાવાની માગણી કરી હતી, પરંતુ શાસકોએ આ માન્ય કર્યું નથી. હસીના કહે છે કે દેશના ચૂંટાયેલા વડા પ્રધાનની સામે આ રીતે ખટલો ચલાવી શકાય નહીં. આ એક પ્રકારની રાજકીય શત્રુતા જ છે…
2018ના એક્સટ્રાડિશન સંધિમાં મૃત્યુદંડ અને રાજકીય અપરાધોના ક્લોઝને કારણે ભારતને ઇન્કાર કરવાનો અધિકાર છે. હસીનાના સમર્થકો માને છે કે આ સજા યુનુસ સરકારની દુશ્મનાવટભરી રાજનીતિનું પરિણામ છે, જે લશ્કર-એ-તૈયબા જેવા પાકિસ્તાન આધારિત આતંકી જૂથ સાથે જોડાયેલી છે.
આ રાજકીય અસ્થિરતા દરમિયાન ઢાકા નજીક 5.5થી 5.7 મેગ્નિટ્યુડનો ભૂકંપ આવ્યો. આ કુદરતી આફતે પહેલેથી જ તણાવમાં રહેલા બાંગ્લાદેશને વધુ લાચાર બનાવ્યું છે. આ ભૂકંપને લીધે બાંગ્લાદેશની આર્થિક સ્થિતિ વધુ વકરશે. ક્રાંતિ પછી અર્થતંત્ર સંકટમાં છે. એમાં મુહમ્મદ યુનુસની ભારત-વિરોધી છબી આ બધાને વધુ જટિલ બનાવે છે.
ઓક્ટોબર 2025માં તેમણે પાકિસ્તાનના મિલિટરી ચીફ જનરલ સાહિર શમ્શાદ મિર્ઝાને ભેટમાં આપેલા પુસ્તકમાં અસમ અને અન્ય ઉત્તર-પૂર્વ ભારતીય રાજ્યોને બાંગ્લાદેશના ભાગ તરીકે દર્શાવતો વિવાદાસ્પદ નકશાએ વિવાદ ઊભો કર્યો. આ કાર્યવાહીને ભારતીય મીડિયાએ `એન્ટી-ઇન્ડિયા મેપ’ તરીકે ટાંકવું, જે યુનુસની પાકિસ્તાન-પક્ષપાતી નીતિનું પ્રતીક છે.
યુનુસ સરકાર ભારત પરની વેપાર આધારિત નિર્ભરતા ઘટાડીને ચીન, પાકિસ્તાન અને તુર્કી સાથે નવા જોડાણો બનાવી રહી છે, જે દક્ષિણ એશિયામાં ભૂ-રાજકીય પરિવર્તનનું કારણ બની રહ્યું છે. આનાથી ભારત-બાંગ્લાદેશ સંબંધોમાં તણાવ વધી રહ્યો છે. હસીના જેવા મિત્રને ભારતે આશ્રય આપ્યો છે અને બાંગ્લાદેશને એને સોંપવાની માગણી કરી રહ્યું છે. આ સંદર્ભમાં ભારત માટે ત્રણ-ફ્રન્ટ યુદ્ધનું જોખમ વધુ ગંભીર બની રહ્યું છે.
મે 2025માં પહલગામ (કાશ્મીર)માં આતંકી હુમલા પછી ભારતે ચલાવેલી `ઓપરેશન સિંદૂર’માં પાકિસ્તાન અને પીઓકેમાં આતંકી કેમ્પો પર મિસાઈલ હુમલા કર્યા હતાં, જેમાં ચીન અને પાકિસ્તાનના જોડાણની ચિંતા વ્યક્ત થઈ હતી. હવે યુનુસની પાકિસ્તાન-નિકટતા અને બાંગ્લાદેશની અસ્થિરતા પૂર્વીય સરહદ પર નવું ફ્રન્ટ ખોલી શકે છે. પાકિસ્તાન ચીનનું પ્રોક્સી બનીને ભારત વિદ્ધ કાર્ય કરી રહ્યું છે અને બાંગ્લાદેશની આ નવી ધરી તેને વધુ મજબૂત બનાવશે.
વિશેષજ્ઞો માને છે કે ભારતે હસીના પર નિર્ભરતા ઘટાડીને બાંગ્લાદેશના નવા નેતૃત્વ સાથે સંવાદ વધારવો જોઈએ, પરંતુ એક્સટ્રાડિશનના કેસમાં તટસ્થતા જાળવવી જરૂરી છે. આખરે, બાંગ્લાદેશની આ સ્થિતિ ભારત માટે એક જાગૃતિનું કારણ છે. જનરેશન ઝીની શક્તિ અને કુદરતી આફતો વચ્ચેના તણાવમાં ભારતે તેની પૂર્વીય નીતિને મજબૂત કરવી પડશે.
યુનુસની વિવાદાસ્પદ નીતિઓ અને પાકિસ્તાન-ચીન જોડાણથી ત્રણ-ફ્રન્ટ જોખમ વધ્યું છે, `ઓપરેશન સિંદૂર’એ દર્શાવ્યું છે કે ભારતે કૂટનીતિક અને સૈન્ય તૈયારીઓ વધારીને આ પડકારોનો સામનો કરવા સક્ષમ છે, જેથી પ્રાદેશિક સ્થિરતા જળવાઈ રહે.
