મગજ મંથનઃ સ્ટ્રેસને ડિપ્રેશન ઘટાડવામાં હેપ્પી હોર્મોન્સ અહમ રોલ ભજવે છે

વિઠ્ઠલ વઘાસિયા

માનવ જીવનમાં ખુશી, શાંતિ અને સંતોષ એ સૌથી અગત્યના તત્ત્વ છે. દરેક વ્યક્તિ જીવનમાં આનંદ મેળવવા માટે અનેક માર્ગો અપનાવે છે, પરંતુ આ આનંદનો મુખ્ય આધાર આપણા શરીરમાં થતા હોર્મોન્સ પર છે. વિજ્ઞાન અનુસાર, શરીરમાં કેટલાક એવા ખાસ રસાયણિક પદાર્થો (હોર્મોન્સ) ઉત્પન્ન થાય છે, જે આપણા મનને પ્રફુલ્લિત કરે છે, ઊર્જાવાન બનાવે છે અને તણાવથી મુક્ત કરે છે. આવા હોર્મોન્સને સામાન્ય રીતે `હેપ્પી હોર્મોન્સ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ હોર્મોન્સ આપણા ભાવનાત્મક જીવન, સંબંધો, માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને દૈનિક જીવનની ગુણવત્તા પર ઊંડો પ્રભાવ પાડે છે.

હેપ્પી હોર્મોન્સનાં મુખ્ય પ્રકાર:

1) ડોપામાઈન ((Dopamine):
ડોપામાઈનને `રિવોર્ડ હોર્મોન’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જ્યારે આપણે કોઈ લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરીએ, નવી સિદ્ધિ મેળવીએ કે આપણને ગમતી પ્રવૃત્તિ કરીએ ત્યારે આ હોર્મોન સક્રિય થાય છે. તે આપણામાં આત્મવિશ્વાસ, પ્રેરણા અને સંતોષની લાગણી પેદા કરે છે.

2) સેરોટોનિન (Serotonin):

સેરોટોનિનને `મૂડ સ્ટેબિલાઈઝર’ કહેવામાં આવે છે. આ હોર્મોન આપણાં મનને શાંત અને સ્થિર રાખે છે. પ્રકૃતિમાં સમય પસાર કરવો, સૂર્યપ્રકાશ મેળવવો, કસરત કરવી વગેરે પ્રવૃત્તિઓ સેરોટોનિનનું સ્તર વધારવામાં મદદરૂપ છે.

3) ઓક્સિટોસિન (Oxytocin):

આને સામાન્ય રીતે લવ હોર્મોન' અથવાબોન્ડિંગ હોર્મોન’ કહેવામાં આવે છે. આ હોર્મોન ખાસ કરીને માતા અને બાળકના સંબંધમાં, પ્રેમી-પ્રેમિકાના સંબંધમાં કે મિત્રો વચ્ચેની નજીકતામાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તે વિશ્વાસ, સહકાર અને સ્નેહની લાગણી મજબૂત બનાવે છે.

4) એન્ડોરફિન (Endorphins):

એન્ડોરફિનને `નેચરલ પેઈનકિલર’ કહેવાય છે. તે તણાવ અને દુખાવાને ઘટાડે છે અને આનંદની અનુભૂતિ કરાવે છે. હસવું, સંગીત સાંભળવું, નૃત્ય કરવું, કસરત કરવી કે સકારાત્મક વિચાર કરવાથી એન્ડોરફિનનું સ્તર વધે છે.
હેપ્પી હોર્મોન્સનું મહત્ત્વ:

• માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે: ડિપ્રેશન, ચિંતાનો વિકાર, તણાવ જેવી સમસ્યાઓ હેપ્પી હોર્મોન્સની અછતને કારણે વધી શકે છે.
• શારીરિક સ્વાસ્થ્ય માટે: તણાવ ઓછો થવાથી હૃદયરોગ, બ્લડ પ્રેશર અને ડાયાબિટીસ જેવી બીમારીઓનો ખતરો ઘટે છે.
• સંબંધોમાં સુમેળ માટે: પ્રેમ, વિશ્વાસ અને લાગણીસભર સંબંધો મજબૂત થાય છે.
• પ્રેરણા અને સફળતા માટે: નવાં લક્ષ્યો હાંસલ કરવા અને જીવનમાં સકારાત્મકતા જાળવવામાં મદદરૂપ બને છે.

આ હોર્મોન્સ કઈ રીતે વધે ?
શારીરિક કસરત અને યોગ: નિયમિત કસરત એન્ડોરફિન વધારવામાં સહાયક છે. યોગ અને પ્રાણાયામ મનને શાંત કરી સેરોટોનિનનું સ્તર વધારે છે.

2) સંગીત, નૃત્ય અને હાસ્ય: સંગીત સાંભળવાથી અને નૃત્ય કરવાથી આનંદ મળે છે. હસવાથી એન્ડોરફિન તરત જ વધે છે.
3) સૂર્યપ્રકાશ અને પ્રકૃતિ: સવારનો સૂર્યપ્રકાશ સેરોટોનિન વધારવામાં અસરકારક છે. પ્રકૃતિમાં સમય પસાર કરવાથી મન પ્રસન્ન રહે છે.
4) પ્રેમ અને અન્ય સંબંધ: પરિવાર, મિત્રો કે પ્રિયજન સાથે સમય વિતાવવાથી ઓક્સિટોસિનનું સ્તર વધે છે. નાનકડા સ્નેહસભર સ્પર્શ કે આલિંગન પણ ખૂબ અસરકારક છે.
5) ધ્યાન અને સકારાત્મક વિચારધારા: નિયમિત ધ્યાન (મેડિટેશન) મનને શાંત રાખે છે. સકારાત્મક વિચારો ડોપામાઈન અને સેરોટોનિનને પ્રોત્સાહિત કરે છે.

6) લક્ષ્ય નક્કી કરવું અને સફળતા મેળવો: નાનાં લક્ષ્યો પૂર્ણ કરવાથી ડોપામાઈનનું સ્તર વધે છે, જે વધુ પ્રેરણા આપે છે.
7) સારો આહાર: ચોકલેટ, કેળા, નટ્સ, દૂધ-દહીં, માછલી, અનાજ વગેરે ખોરાક હેપ્પી હોર્મોન્સ ઉત્પન્ન કરવામાં મદદરૂપ છે.

આજના સમયમાં હેપ્પી હોર્મોન્સની જરૂરિયાત:

આધુનિક યુગમાં માનવ જીવન ખૂબ જ તણાવપૂર્ણ બની ગયું છે. સ્પર્ધા, ટેક્નોલોજી, વ્યસ્ત જીવનશૈલી અને સંબંધોમાં ઘટાડો થવાથી લોકોમાં ડિપ્રેશન અને ચિંતા વધી રહી છે. આવા સમયમાં હેપ્પી હોર્મોન્સની ભૂમિકા વધુ અગત્યની બની જાય છે. જો આપણે યોગ્ય જીવનશૈલી અપનાવીએ, કસરત, ધ્યાન, સારો આહાર, હસવું-મળવું, સંગીત સાંભળવું, કુદરતનો આનંદ માણવો જેવી બાબતો નિયમિત કરીએ તો હેપ્પી હોર્મોન્સ કુદરતી રીતે વધશે અને જીવનમાં આનંદ વધશે.

ટૂંકમાં….
હેપ્પી હોર્મોન્સ માત્ર શારીરિક ક્રિયાઓ જ નથી, પરંતુ તે આપણા જીવનને સંતુલિત, આનંદમય અને આરોગ્યપ્રદ બનાવવાના અદ્ભુત સાધન છે. મનુષ્ય જો પોતાના દૈનિક જીવનમાં સકારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ કરે, સ્વસ્થ જીવનશૈલી અપનાવે અને સ્નેહપૂર્ણ સંબંધો જાળવે તો આ હોર્મોન્સનું સ્તર કુદરતી રીતે વધારી શકાય છે. આજે માનવજાતને સૌથી વધારે જરૂર છે ખુશી, પ્રેમ અને શાંતિની. હેપ્પી હોર્મોન્સ એ જ ખુશીને ઊંડાણપૂર્વક અનુભવવાનો વૈજ્ઞાનિક અને પ્રાકૃતિક માર્ગ છે.