- કિશોર વ્યાસ
કચ્છી ભાષા સમાન મંગલસૂત્રમાં સૌથી મોંઘેરો માલ હોય તો તે ચોવકો છે. દરેક હાલમાં સાંત્વના આપતી, બોધ આપતી અને ભાવ વ્યક્ત કરતી કચ્છી ચોવકો આજે પણ અનાયાસે કચ્છી માડૂની બોલચાલમાં અભિવ્યક્ત થતી જોવા મળે છે. તો કરીશું રસદર્શન ?
‘હિકડી નીંયાણી ને સો ભ્રામણ’ આ ચોવકનો સીધો અર્થ એવો થાય છે કે, સો બ્રાહ્મણ કરતાં એક નિયાણી ચઢિયાતી. ધાર્મિક આસ્થાનો અર્થ અભિપ્રેત થાય છે ચોવકમાં. ‘હિકડી.’ એટલે એક ‘નિયાણી’ આપણે કોને કહીએ એ સુજ્ઞ વાચકોને ખબર છે. ધાર્મિક અવસરોની ઉજવણી વખતે પૂજનના અર્થમાં એ ચોવક છે. અને વળી જો વક્રતા શોધવી હોય તો બ્રાહ્મણોના દંભ પર કટાક્ષ પણ છે.
એક બીજી રસપ્રદ ચોવક છે : ‘હિકડો હણે બ્યો વારે, સે પ જમ જે આરે’ ચોવકમાં વ્યક્તિના અલગ અલગ વલણ કે વર્તનની વાત કરવામાં આવી છે. ગુજરાતીમાં સીધે સીધી આવી કહેવત બની જાય છે. ‘એક મારે ને બીજો વારે.’ અહીં ‘મારે’ એ માત્ર માર મારવાના અર્થમાં જ નથી. વાણી વર્તન પણ તેમાં સમાઇ જાય છે.
આ પણ વાંચો…કચ્છી ચોવક : …આંખમાંથી સરતાં આંસુ આવાં હોવા જોઈએ!
ઘણા માણસો એવા હોય છે કે, કોઇની પણ સાથે સંબંધ ટકાવી ન શકે. તડફડ અને તોડફોડ કરવાની તેમની તાશીર હોય છે ત્યારે એવા જણને શીખામણ આપતી એક ચોવક છે : ‘હિકડો ઘર ડેણ પ પારે’ જો ડાકણ જેવું કંઇ હોય તો… ડાકણ (ડેણ) પણ એક ઘર સાથે તો ઘરોબો રાખે છે! અરે! કોઇક સાથે તો સંબંધો ટકાવી રાખો!
આ ચોવક માણીએં, તેમાં ફળની મજા અને સ્વાદની સરખામણી વણી લેવાઇ છે. ‘આમેં સા ન આમરી, ધિધડ સા ન ધ્રાખ’ ‘આમેં’ એટલે આંબા, આમરીને આપણે ગુજરાતીમાં ‘આંબલી’ (ખાટી કે મીઠી) કહીએ છીએ. ‘ધિધડ’ એટલે કચિકા અને ‘ધ્રાખ’ એટલે દ્રાક્ષ ! હવે અર્થ સ્પષ્ટ થઇ ગયો ને ? આંબાની સરખામણી આંબલી સાથે ન થાય અને કચિકાની સરખામણી દ્રાક્ષ સાથે ન કરાય! ગહન અર્થ પણ ધરાવે છે આ ચોવક. સમાજના વિવિધ સ્વભાવ ધરાવતા માણસોની સરખામણી માટે તો આ ચોવક ખાસ પ્રયોજાતી હોય છે.
બાકી, મિત્રો આ તો કચ્છી ચોવકોનું અમી છે. અને અમૃત પીતાં ધરવ ન થાય! લો, વળી એ અંગે પણ ચોવક પ્રચલિત છે : ‘અમીં પીંધે કેર ધ્રાય’? અહીં ‘પીંધે’ શબ્દ છે જેનો અર્થ થાય છે. ‘પીવાથી’ અને ‘ધ્રાય’ એટલે ધરાઇ જવું. શબ્દાર્થ છે : અમૃત પીવાથી કોને ધરવ થાય? માત્ર સમુદ્ર મંથન કરતાં નીકળેલાં અમૃતની અહીં વાત નથી. જીવતર ઝેર જેવાં હોય ત્યાં પણ કોઇને કોઇ પ્રકારનું અમૃત પીવા મળતું જ હોય છે…! ખરું ને?
આપણે અહીં ‘આંબા અને આંબલી’ની સરખામણી કરતી ચોવક માણી હતી. તેવી જ આંબાના રસ જેવી રસપ્રદ ચોવક છે : ‘આંમરી મેં આમાં પકા’ ન ભૂતો ન ભવિષ્યતી જેવી વાત ચોવકના શબ્દોમાં છે, પરંતુ ચોવક કહેવા તો કંઇક જુદું જ માગે છે. શબ્દાર્થ છે : આંબલીના વૃક્ષમાં આંબા પાકયા! જે અશકય વાત છે. પણ જયારે કોઇ વ્યક્તિને તેની જરૂરિયાત કે લાયકાતથી પણ વધારે મળી રહે તેવો અર્થ આ ચોવકમાં અભિપ્રેત થાય છે.
ગુજરાતીમાં એક અતિ પ્રચલિત કહેવત છે : ‘રસના ચટકા હોય કુંડાં ન હોય’ તો કચ્છીમાં તેવા અર્થની જ ચોવકો મળી આવે છે. જેમકે આપણે જોયું ‘અમી જા ધે્ર ન વે’ અને બીજી એવી ચોવક છે : ‘અત્તર ની પોતા વેં બાટલા ન વેં’ અમૃતના ધરવ ન હોય અને અત્તરને પૂમડાં હોય કાંઇ બાટલા ભરીને ન છંટાય, તેવો અનુક્રમે તેનો ભાવાર્થ થાય છે.
આ પણ વાંચો…કચ્છી ચોવક: જન્મે જ કાળા હોય એ નાહવાથી ધોળા ન થાય!
