સૈફ અલી ખાનના પિતા મન્સૂર અલી પટૌડી કેવા કપરા સંજોગોમાં ફરી ભારતના કૅપ્ટન બનેલા?

સ્પોર્ટ્સ મૅન – યશવંત ચાડ

બૉલીવૂડ-સ્ટાર સૈફ અલી ખાન તાજેતરમાં તેના ઘરમાં થયેલા હુમલાને કારણે હમણાં ચર્ચામાં છે. આ બનાવને લીધે તેના પિતા તથા ભારતના ભૂતપૂર્વ ક્રિકેટ-કૅપ્ટન મન્સૂર અલી ખાન પટૌડી તેમ જ સમગ્ર પટૌડી પરિવાર વિશેની જૂની ઘટનાઓ પણ મીડિયા જગતમાં તાજી કરવામાં આવી રહી છે. મન્સૂર અલી ખાન પટૌડીને સ્પર્શતી ક્રિકેટની વાતો પર આગળ વધતાં પહેલાં આપણે પટૌડી પરિવારના ક્રિકેટ-કનેક્શન વિશે થોડું જાણી લઈએ.

મન્સૂર અલી ખાન પટૌડીના પિતા એટલે કે સૈફ અલી ખાનના દાદા ઇફ્તિખાર અલી ખાન પટૌડી (સિનિયર નવાબ ઑફ પટૌડી) એકમાત્ર ટેસ્ટ ક્રિકેટર છે જેઓ ઇંગ્લૅન્ડ અને ભારત, બન્ને દેશ વતી રમ્યા હતા. ભારતના પંજાબ રાજ્યમાં જન્મેલા નવાબ ઑફ પટૌડી 1932માં સૌપ્રથમ ટેસ્ટ ઇંગ્લૅન્ડ વતી રમ્યા હતા. તેમણે એ ડેબ્યૂ ટેસ્ટમાં જ (ઑસ્ટે્રલિયા સામેની ટેસ્ટમાં) સેન્ચુરી ફટકારી હતી. તેમણે સાડાપાંચ કલાકની ઇનિંગ્સમાં 102 રન બનાવ્યા હતા. તેમણે જીતનો એ પાયો નાખી આપ્યો અને પછીથી ઇંગ્લૅન્ડે એ ટેસ્ટ જીતી લીધી હતી. આમ તો તેઓ કરીઅરમાં માંડ છ ટેસ્ટ રમેલા, પણ એમાંની પહેલી ત્રણ ટેસ્ટ ઇંગ્લૅન્ડ વતી રમ્યા બાદ છેલ્લી ત્રણ ટેસ્ટ ભારત વતી રમ્યા હતા. 1946માં ભારત વતી રમેલી પહેલી જ ટેસ્ટમાં તેમને કૅપ્ટન્સી સંભાળવા મળી હતી. ત્યારે તેમની ઇલેવનમાં લાલા અમરનાથ, વિજય મર્ચન્ટ, વિનુ માંકડ, વિજય હઝારે (જેમના નામે વિજય હઝારે ટ્રોફી તાજેતરમાં જ રમાઈ ગઈ), રુસી મોદી વગેરે જાણીતા ખેલાડીઓ હતા.

હવે આપણે સૈફ અલી ખાન વિશે થોડું જાણીએ. સૈફ અલી ખાન નાનો હતો ત્યારે ઇંગ્લૅન્ડમાં પટૌડી પરિવાર સાથે રહેતો હતો ત્યારે ત્યાં તે થોડું ક્રિકેટ રમ્યો હતો. તે ફર્સ્ટ-ક્લાસ મૅચો તો નહોતો રમ્યો, પરંતુ ત્યારે એવું લાગતું હતું કે તે પણ દાદા અને પિતાની માફક ક્રિકેટમાં કરીઅર બનાવશે. જોકે પછીથી તેણે મમ્મી શર્મિલા ટાગોરની માફક ફિલ્મ-લાઇન પસંદ કરી અને ત્યાર પછીનો તેનો ઇતિહાસ આપણી સમક્ષ જ છે.

સૈફના દાદા ઇફ્તિખાર અલી ખાન પટૌડીનું 1952માં 41 વર્ષની વયે અવસાન થયું હતું. સૈફના પિતા મન્સૂર અલી ખાન પટૌડીનું 2011માં 70 વર્ષની ઉંમરે દેહાંત થયું હતું.મન્સૂર અલી ખાન પટૌડી ભારતના ખ્યાતનામ કૅપ્ટન અને સ્ટાઇલિશ બૅટર હતા. નમ્ર સ્વભાવના પટૌડી ટીમમાં અને ક્રિકેટજગતમાં ખૂબ પ્રિય હતા. તેમના ભત્રીજા સાદ બિન જંગ પણ ભારતમાં ફર્સ્ટ-ક્લાસ ક્રિકેટ રમ્યા હતા. મન્સૂર અલી ખાન પટૌડીએ કયા સંજોગોમાં સુકાન સંભાળ્યું અને અડચણો વચ્ચે કૅપ્ટન્સીની જવાબદારી સંભાળીને ચારેય બાજુએથી પ્રશંસા મેળવી એ વિશે થોડું જાણીએ.

1974માં ઇંગ્લૅન્ડમાં નામોશીભરી હારનો કડવો અનુભવ કર્યા બાદ અજિત વાડેકરની ભારતીય ટીમ સ્વદેશ પાછી આવી ત્યારે એવી અફવાઓ ઊડી હતી કે ટીમના ખેલાડીઓમાં અણબનાવ અને હુંસાતુંસી છે, ક્યારેક મારામારી પણ થઈ જતી હોય છે તેમ જ રાજ્યવાદને આધારે ટીમમાં જૂથ પડી ગયા છે. અધૂરામાં પૂરું, પશ્વિમ વિભાગના પસંદગીકારોએ દુલીપ ટ્રોફી સ્પર્ધાની વેસ્ટ ઝોનની ટીમમાંથી અજિત વાડેકરને પડતા મૂક્યા ત્યારે વાડેકરે ફક્ત ટેસ્ટ ક્રિકેટમાંથી જ નહીં, પણ સમગ્ર ક્રિકેટમાંથી સંન્યાસ જાહેર કરી દીધો હતો. એ તબક્કે ભારતીય સિલેક્ટરોની ખરી કસોટીનો સમય આવી ગયો હતો. ઇંગ્લૅન્ડ ખાતેના નિષ્ફળ પ્રવાસ તથા ચોરીના અમુક મોટા આક્ષેપ તેમ જ ભારતીય હાઈ કમિશનની પાર્ટીમાં મોડા પહોંચનારી ભારતીય ટીમ વિશે એટલી બધી અફવા ફેલાઈ હતી કે એ આઘાતમાંથી ટીમને બહાર પસંદગીકારો એવા ક્રિકેટરને કૅપ્ટન બનાવવા માગતા હતા કે જે અનુભવે ઘડાયેલો હોય અને ભારતીય ટીમને એકજૂટ રાખી શકે. જોકે આવો ક્રિકેટર ક્યાંથી ગોતવો?

1974ના ઇંગ્લૅન્ડના પ્રવાસની ટીમમાં સામેલ સુનીલ ગાવસકર અને ઉપ-સુકાની એસ. વેન્કટરાઘવન ભારતીય ક્રિકેટની જવાબદારી કેવી રીતે સંભાળી શકે એ વિશે પસંદગીકારો દ્વિધામાં હતા.ત્યારે મન્સૂર અલી ખાન પટૌડી (એમએકે પટૌડી) 1962 બાદ લગભગ એક દાયકા સુધી ભારતીય ટીમનું સુકાન સંભાળી ચૂક્યા હતા એટલે સિલેક્ટરો તેમના નામ પર વિચારવા લાગ્યા હતા. ભારતીય ટીમમાં ફરી એકરૂપતા લાવી શકે એવું એક જ નામ ત્યારે ચર્ચામાં હતું અને એ હતું પટૌડીનું. ત્યારે રાજસિંહ ડુંગરપુર ક્રિકેટજગતમાં ખૂબ જાણીતા હતા અને પટૌડીના બહુ સારા મિત્ર પણ હતા. તેમણે પટૌડીને પૂછી જ લીધું કે `શું તમે ફરીથી ભારતીય ટેસ્ટ ટીમનું નેતૃત્વ કરવા તૈયાર થશો?’ પટૌડીએ જવાબમાં કહ્યું કે `હું લાંબા સમયથી ઉચ્ચસ્તર ક્રિકેટ રણજી ટ્રોફી વગેરે નથી રમ્યો અને મને ફક્ત ડાબી આંખથી જ દેખાય છે એટલે ઝાંખી દૃષ્ટિ પણ ઝાંખી પડી ગઈ છે.’

જોકે અગાઉ વિશ્વમાં સૌથી યુવાન વયે ટેસ્ટના સુકાની બનવાનો વિક્રમ કરનાર પટૌડીએ ત્યારે ટીમને ગંભીર કટોકટીના આઘાતમાંથી બહાર લાવવા અને ટીમને ફરી બેઠી કરવા પોતે તૈયાર છે એવું કહીને શરત મૂકી હતી કે જો ટીમની જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં રાખીને તેમ જ ટીમના સમતોલપણાને લક્ષમાં રાખીને તેમને ખેલાડીઓ મળે તો ભારતીય ક્રિકેટના હિતમાં એવી ટીમનું સુકાન સંભાળવા પોતે તૈયાર છે. તેમનું નામ આગળ આવ્યું એટલે પસંદગીકારોએ વધુ વિચાર કરવાની જરૂર જ નહોતી, પરંતુ થોડો સમય ક્રિકેટના ટચમાં નહોતા એટલે ત્યારે પાંચ ટેસ્ટની આખી સિરીઝને બદલે સિલેક્ટરો તેમને માત્ર પહેલી બે ટેસ્ટ માટે સુકાની બનાવવાની પેરવીમાં હતા. ડુંગરપુરે ત્યારે પટૌડીને બે ટેસ્ટમાં નેતૃત્વ સંભાળવાની ઑફર કરી ત્યારે ત્યારે પટૌડીએ તેમને `થેન્ક્ યુ’ કહીને જણાવી દીધું કે `મારે ભારતીય ટીમની કૅપ્ટન્સી નથી જોઈતી. તમને જો મારામાં વિશ્વાસ જ ન હોય તો બે ટેસ્ટ માટે પણ શું કામ સુકાનીપદ આપો છો? કૅપ્ટન્સી આપવી જ હોય તો પાંચેય ટેસ્ટની સિરીઝ માટે આપો. નહીં તો નેતૃત્વ સંભાળવામાં મને કોઈ જ રસ નથી.

એ વખતે સામે વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમનું સુકાન ક્લાઇવ લૉઇડને સોંપાયું હતું. તેમની બળુકી ટીમમાં ત્યારે નવા, પણ પછીથી અદ્વિતીય પ્રસિદ્ધિ પામેલા ખેલાડીઓ સામેલ હતા જેમ કે ગોર્ડન ગ્રિનિજ, વિવિયન રિચર્ડસ, કિથ બૉયસ, રૉય ફ્રેડરિક્સ, ડેરિક મરે, જુલિયન, ઍન્ડી રૉબર્ટ્સ તેમ જ લાન્સ ગિબ્સ વગેરે. પટૌડી ત્યારે વાડેકરની નિવૃત્તિ બાદ ફરી સુકાની તો જરૂર બન્યા, પરંતુ બૅન્ગલોર (હવે બેન્ગલૂરુ)ની પ્રથમ ટેસ્ટમાં કૅચ પકડવા જતાં હાથમાં ઈજા પામ્યા હતા. બીજી ટેસ્ટમાં તેઓ નહોતા રમી શક્યા અને ત્યાર બાદ ત્રીજી, ચોથી ટેસ્ટમાં ભારતે તેમની અસાધારણ કૅપ્ટન્સી તેમ જ ભાગવત ચંદ્રશેખર, એરાપલ્લી પ્રસન્ના તેમ જ બિશનસિંહ બેદીના કાંડાની કરામતથી વિજય મેળવીને શ્રેણી 2-2થી સમકક્ષ કરી હતી. ત્યારે આખરી ટેસ્ટ (ત્યારના નવાસવા) વાનખેડે સ્ટેડિયમમાં રમાવાની હતી. હાલમાં ગોલ્ડન જ્યુબિલી ઉજવી રહેલા વાનખેડેની એ સૌપ્રથમ ટેસ્ટ માટેની પિચ ટેસ્ટ-ક્રિકેટ માટે યોગ્ય નથી એવો વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમ તરફથી વિરોધ નોંધાયો હતો. જોકે તમે માનશો, વેસ્ટ ઇન્ડિયનોએ એ જ પિચ પર ચાર વિકેટે 604 રન બનાવ્યા હતા. આને ક્રિકેટની અનિશ્ચિતતા કહેવી કે (હારી જવાય તો) પાણી પહેલાં પાળ બાંધવાની ક્લાઇવ લૉઇડની કોઈ યુક્તિ ગણવી? એ ચર્ચાનો વિષય હતો.

વાનખેડે ખાતે સિરીઝની (છ દિવસીય) નિર્ણાયક ટેસ્ટમાં ભારતીય ટીમ હારી ગઈ હતી, પણ એ ટેસ્ટ અગાઉ પટૌડીએ પસંદગીકારોની દખલગીરીનો કેવી રીતે વળતો જવાબ આપ્યો હતો એ વિશે થોડું જાણીએ. કૅરિબિયનો સામે બૅન્ગલોર અને દિલ્હીની ટેસ્ટ હાર્યા બાદ કોલકાતામાં ભારતે જીતી લેતાં શ્રેણીનો રેશિયો (વેસ્ટ ઇન્ડિઝની તરફેણમાં) 2-1નો હતો. કોલકાતાની ત્રીજી ટેસ્ટમાં એરાપલ્લી પ્રસન્નાને એકેય વિકેટ ન મળતાં ચેન્નઈની ચોથી ટેસ્ટમાં પસંદગીકારો ઑફ-સ્પિનર એસ. વેન્કટરાઘવનને રમાડવા માગતા હતા. જોકે પટૌડીને પ્રસન્ના પર જબરદસ્ત વિશ્વાસ હતો. પ્રસન્નાને કોલકાતાની ત્રીજી ટેસ્ટમાં વિકેટ નહોતી મળી, પણ સ્વરક્ષણાત્મક બોલિંગ દ્વારા કૅરિબિયન ટીમના રન અટકાવવામાં તેમનું મોટું યોગદાન હતું એવું કહીને પટૌડી તેમને ચેન્નઈમાં સ્પિનરોને મદદરૂપ થનારી પિચ પર રમાડવા માગતા હતા અને તેઓ મૅચમાં કુલ દસેક વિકેટ લેશે એવી ખાતરી પણ પટૌડીને હતી. તેમનો એ વિશ્વાસ સાર્થક ઠર્યો, કારણકે પ્રસન્નાએ ચેન્નઈમાં બે દાવ મળીને કુલ નવ વિકેટ લીધી હતી.

પટૌડીએ ત્યારે પસંદગીકારોને તેમની દખલગીરી બદલ કહી દીધું હતું કે `હું સ્કૂલનો કૅપ્ટન છું કે કયા બોલરને ટીમમાં લેવો અને કોને બોલિંગ આપવી એ વિશે તમે મને સમજાવશો? તમે મેદાનની બહાર બેઠા છો અને હું ગ્રાઉન્ડ પરની પરિસ્થિતિને જાણીને તેમ કયા બોલરને પિચ કેવી મદદકર્તા બની શકે એ બરાબર જાણતો હોઉં છું. હવે પછી કોઈએ મને આ બાબતમાં `હુકમ’ કરવો નહીં, મૅચમાં વિટંબણા ઊભી કરવી નહીં.’

પટૌડીએ ત્યારે એ અરસામાં વડોદરામાં એક મૅચ દરમ્યાન પહેલી જ વખત કૉમેન્ટરી બૉક્સમાં `એક્સપર્ટ’ તરીકે પદાર્પણ કર્યું હતું. ત્યારે તમારા આ `યૉર્સ ફેઇથફુલી’ને પટૌડીની બાજુમાં બેસવાની સુવર્ણ તક મળી હતી. તેમને પ્રશ્ન પૂછવાની મને ઓચિંતી પ્રેરણા થઈ અને મેં પૂછી લીધું કે `તમે ફાસ્ટ બોલર્સ સામે બૅટિંગ કરો એ અઘરું પડે કે હાલ એક્સપર્ટ તરીકે કૉમેન્ટરી બૉક્સમાંથી પોતાના વિચારો વહેતા મૂકવાનું? યુવા બૅટસમેને કેવી રીતે રમવું એ વિશે થોડું કહેશો?’

પટૌડીએ મને સ્મિત સાથે જણાવ્યું, `યશવંત, બોલર ગમે તે હોય, ગમે એટલો ઝડપી હોય પરંતુ તેમની સામે રમવાની મજા જ કંઈક ઑર હોય છે. બીજું, કયા બૉલને ક્યાં અને કેવી રીતે રમવો એ મારે સ્વયં પોતે જ નિર્ણય લેવાનો હોય. બીજા બૅટ્સમૅનના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે અને તેણે શું કરવું જોઈએ એ વિશે કહેવું અઘરું છે.’