`કોલ્ડપ્લે’ મ્યુઝિકલ પ્રોગ્રામ ઇસ્ટમાં વેસ્ટનું મ્યુઝિક!

શરદ જોશી સ્પીકિંગ – સંજય છેલ

આજકાલ `કોલ્ડપ્લે’ મ્યુઝિકલ ગ્રુપનો ઘેર ઘેર તાવ છે. લોકો મરણમૂડી વેંચીને પણ છોકરાંવને આ લાઇવ- શો જોવા માટે મોંઘી ટિકિટો ખરીદી રહ્યા છે. અમુકે તો કીડની વેંચ્યાના દાખલા છે એવા માહોલમાં ભારતીય વિદેશી સંગીત વિશે અમુક જૂની યાદ…. ભારતીય સંગીતનો નાશ કરવાનો અથવા બગાડવાનો એક જ ઉપાય એ છે કે એમાં પશ્ચિમી સંગીત ઘુસાડી દેવામાં આવે. એવી જ રીતે પશ્ચિમી સંગીતની દુર્દશા કરવાની પણ એવી જ રીત છે કે એને ભારતીય સંગીતની જેમ એટલે કે શાસ્ત્રીય સંગીતની જેમ આરોહ-અવરોહમાં ગાવામાં આવે. ઉદાહરણ તરીકે, તમે `આઈ લવ યુ ડાર્લિંગ’ નામનું એક ગીત લો. એને ત્રણ તાલમાં રાગ ઝિંઝૌટીમાં ગાઓ અથવા એને રાગ ભૈરવીના સૂરમાં લગાવો અને ગાતી વખતે પોતાની એક આંખને હાથથી બંધ રાખી અને બીજી આંખથી એ જાણવાનો પ્રયાસ કરો કે સભાગૃહના દરવાજામાંથી અંગ્રેજી શ્રોતાઓ મોટી સંખ્યામાં પ્રવેશી રહ્યા છે કે નહીં? અંગ્રેજ નહીં તો અંગ્રેજી મીડિયમમાં (કોન્વેન્ટમાં) ભણેલા ભારતીય અંગ્રેજ છોકરા-છોકરીઓ પણ જો ભેગા થઈ જાય તો પણ પ્રોગ્રામ યોજનારી સંસ્થા ખોટમાં નહીં રહે. વળી, પોતાની આ મિક્સ રજૂઆતની વિશે તમે પત્રકારોને આરામથી એમ કહી શકો છો કે- `હું પૂર્વની સંસ્કૃતિને પશ્ચિમી કલ્ચર સાથે જોડી રહ્યો છું!’ (અર્થાત તમે એને `ફ્યુઝન’ નામ આપી શકો! )

આ ઉપાય થોડા ઘણા અંશે સિતારવાદક રવિશંકર અને વિદેશી યહૂદી મેનન અજમાવી ચૂક્યા છે. જે તમને પણ કામ આવી શકે. વાત કોઇપણ કામને લેબલ લગાડવાની છે. મારી આ પોતાની મૌલિક વાતને સંપૂર્ણ રીતે સમજવા માટે મેં `આઈ લવ યુ, ડાર્લિંગ’ પંક્તિને સંપૂર્ણ શાસ્ત્રીય રીતે ગાઇ જોયું. `આઈ’ તો ઘણા ઊંચા સૂરમાં લાગી જતો હતો, ને `લવ, લવ, લવલ..વ’ને મેં ઘણી વખત રિપિટ કરે રાખ્યું. જેમ શાસ્ત્રીય સંગીતમાં તમે એક શબ્દ પર અટકી જાવ તો લાંબા સમય સુધી અટકી જ જાવ, (એમ હું `લવ’ શબ્દ પર ચોંટીને અટકી જ ગયો!) `ય’ને જ્યારે મેં `યુઉઉઉઉ’ ગાઇને લાંબો ખેંચ્યો ત્યારે એ લાંબો ને લાંબો ખેંચાતો જ ગયો! ત્યાં સુધી લાંબો ખેંચાયો કે એક વ્યક્તિ જે મારી પાસેથી પસાર થઈ રહ્યો હતો એ રોકાઈને પૂછવા લાગ્યો કે `તમે મને કશું કહ્યું? ‘

હવે પેલા `ડાર્લિંગ’ શબ્દની દુર્દશા કહો કે એનો વિકાસ કહો, પણ `ડાર્લિંગ’નો `ગ’ હંમેશાં `ગા’ જ થઈ જતો હતો. હું એને જ્યારે ગાતો, એ `ડાર્લિંગ’ જ હતો. જોકે જેમતેમ મારો ગાવાનો કાર્યક્રમ સફળ રહ્યો.એ લગભગ એક કલાક સુધી ચાલ્યો. જોકે, આવું ગાયન સાંભળીને મારી પોતાની `ડાર્લિંગ’-થી એના `લવ2′ મેળવવાની પરિસ્થિતિ પંદર દિવસ માટે ટળી ગઈ હતી એ ખરાબ સાઇડ ઇફેક્ટ થઇ, પણ સંગીતના ક્ષેત્રમાં એક મજબૂત પાયો તો નંખાઇ જ ગયો હતો, જેને ઉખાડવો મારા આસપાસના સમાજ માટે અસંભવ હતો. ચિંતન અને મનનની આ વિકટ પરિસ્થિતિ ત્યારે ઊભી થઈ, જ્યારે મેં અખબારમાં વાંચ્યું કે લતા મંગેશકર, મોહમ્મદ રફી, કિશોર કુમાર વગેરે એમના અમેરિકા અને કેનેડાના પ્રવાસ દરમિયાન અંગ્રેજીમાં ગીતો ગાવાના છે! આજકાલ મુંબઈમાં એમનું રિહર્સલ ચાલી રહ્યું છે અને અંગ્રેજી શબ્દો, એના અલગ અલગ અર્થ સાથે તડપી તડપીને કે મરી મરીને જીવી રહ્યા છે!

વેલ, જે થશે એ થશે, પણ એ એક અલગ અનુભવ તો હશે. લતાજી કે કિશોરકુમારને થાય કે નહીં, પણ વિદેશી શ્રોતાઓ માટે એ જરૂર અલગ અનુભવ બની રહેશે! બની શકે કે અમેરિકા અને કેનેડાના કાર્યક્રમોમાં મોટાભાગના શ્રોતાઓ ભારતીય મૂળના જ હોય અને એ લોકો લતાજી કે કિશોરકુમાર કરતાં પહેલાં જ અંગ્રેજી ગીતોને ભારતીય શૈલીમાં ગાઇને એક નવી સ્ટાઇલ કે પરંપરા સ્થાપિત કરી ચૂક્યા હોય અને લતાજી કે કિશોરકુમાર એ જ પરંપરાને આગળ વધારવા જઈ રહ્યા હોય!

હું કલ્પના કં છું કે અંગ્રેજી ગીતોને આપણી પૂર્વની શૈલીમાં અથવા દાદરા-ઠુમરીની જેમ ગાવામાં આવે તો કેવું લાગશે? આપણા ગાયકો આવા પ્રવાસમાં વિશ્વસ્તરીય ગાયક બની શકે છે અને વિશ્વસંગીતનું સ્તર આપણા ગાયકો સુધી નીચે આવી શકે છે એટલે કે, આમાં કંઈ પણ થઈ શકે છે. આમ પણ લતાજી વિશ્વસ્તરીય ગાયિકા છે.

અલબત્ત, બીજો એક વણલખ્યો નિયમ છે કે જ્યારે એક દેશના ગાયક અથવા ગાયિકા બીજા દેશમાં જાય છે ત્યારે સામાન્ય રીતે ત્યાંની ભાષામાં પણ એક ગીત ગાય છે. ગીત જેવું પણ ગાય પણ તાળીઓ બહુ પડે છે. અલબત્ત, એ ગીતો રિપીટ કરવા જેટલાં સારાં નથી હોતાં, પછી એને ગાવાવાળો ગમે તેટલો મોટો અને મહાન ગાયક કેમ ના હોય! પણ અંગ્રેજી તો હવે ભારતીય ભાષા છે. એને બગાડવી એ તો આમ પણ આપણો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે! અંગ્રેજી ભાષાને બગાડવી એ પણ એક રીતે ભારતીય સંસ્કૃતિની સેવા જ છે! આપણા ગાયકો એમાં ચોક્કસ એક મોટું કામ કરવા જઈ રહ્યા છે.

(મૂળ લેખ- 1985)