બેંગલૂરુમાં પાણીની કટોકટી એક ટકોર સળગી રહ્યું છે મહાનગરોમાંં સપનાનું ભવિષ્ય

કવર સ્ટોરી -લોકમિત્ર ગૌતમ

નબળું ચોમાસું, ભૂગર્ભજળમાં સતત ઘટાડો, માફિયાઓના ચુંગાલમાં રહેલા જળાશયો અને અત્યાધુનિક શહેરીકરણે હિન્દુસ્તાનના સિલિકોન વેલી સમાન બેંગલુરુંને હચમચાવી દિધું છે. સામાન્ય રીતે આઈટી સંબંધિત બાબતો માટે ચર્ચામાં રહેનારુ બેંગ્લોર, તે સમગ્ર દેશમાં હાલના દિવસોમાં જે વાત માટે ચર્ચામાં છે તેમાં સમાવેશ થાય છે મહિનામાં માત્ર ચાર વખત સ્નાન કરવાની સલાહ, ઓફિસ આવવાને બદલે ઘરેથી કામ કરવાની સલાહ, બાળકોને શાળામાંથી તાત્કાલિક મળેલી રજાઓ અને ઘણી વખત ઘરે રસોઈ કરવાને બદલે રેસ્ટોરાંમાંથી ફૂડ ઓર્ડર કરવાનો આઈડિયા.

આ તાત્કાલિક સ્થિતિ ભલે માત્ર બેંગલુરું પૂરતી જ સીમિત હોઈ, પરંતુ સૌથી મોટી હકીકત એ છે કે હાલમાં દેશના લગભગ તમામ મહાનગરો પાણીની કટોકટીનો સામનો કરી રહ્યા છે, જ્યારે દેશના ૩૦ મોટા શહેરોની સ્થિતિ ખૂબ જ ખરાબ છે. આ શહેરોમાં રહેતા લગભગ ૧૫ કરોડ લોકો પાણીની ભયંકર સમસ્યાનો સામનો કરી રહ્યા છે. બેંગ્લોર સિવાયના દેશના અન્ય શહેરો જ્યાં દર ઉનાળામાં અથવા વર્ષના અમુક મહિનામાં પાણીની ગંભીર કટોકટી ઊભી થાય છે તેમાં મુંબઈ, ચંદીગઢ, કોલકાતા, જયપુર, ઈન્દોર, શ્રીનગર, અમૃતસર, ગુરુગ્રામ, હૈદરાબાદ, ચેન્નઈ, કોઈમ્બતુર, અમરાવતી, વિશાખાપટ્ટનમ, આગ્રા, આસનસોલ, મેરઠ, ફરીદાબાદ, સોલાપુર અને દિલ્હીનો સમાવેશ થાય છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રની સંસ્થા યુનેસ્કોના એક રિપોર્ટ અનુસાર ભારતમાં જળ સંકટ વધુને વધુ ગંભીર બની રહ્યું છે અને વર્ષ ૨૦૨૫ સુધીમાં આ સ્થિતિ ખૂબ જ વિકટ બની શકે છે, જેનું મુખ્ય કારણ આ રિપોર્ટ અનુસાર ભૂગર્ભજળનું વધુ પડતું શોષણ અને ગ્લેશિયરોનું સામાન્ય કરતાં વધુ પીગળવું છે. જેના કારણે ગંગા, બ્રહ્મપુત્રા અને સિંધુ જેવી હિમાલયની નદીઓનો પ્રવાહ ઘણો ધીમો પડી ગયો છે.

પરંતુ આ કટોકટી કંઈ રાતોરાત નથી આવી. વર્ષ ૨૦૧૮માં, નીતિ આયોગે વ્યાપક વોટર મેનેજમેન્ટ ઈન્ડેક્સ (સીડબ્લ્યુએમઆઇ)ની શરૂઆત કરી છે, જેથી વિવિધ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના જળ ક્ષેત્રોની સ્થિતિ અને વ્યવસ્થાપન કામગીરીનો વાર્ષિક સ્નેપશોટ પ્રદાન કરી શકાય અને આવી રીતે જળ વ્યવસ્થાપનની વાસ્તવિક સ્થિતિનું નિરીક્ષણ પણ કરી શકાય. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના અન્ય એક રિપોર્ટ અનુસાર ભારતમાં જળ સંકટની સ્થિતિ અપેક્ષા કરતા વધુ ઝડપથી બગડી રહી છે. આ રિપોર્ટ અનુસાર, વર્ષ ૨૦૨૫ સુધીમાં સમગ્ર ઉત્તર-પશ્ર્ચિમ ભારતમાં ગંભીર જળ સંકટની સ્થિતિ સર્જાઈ શકે છે. જોવાની વાત એ છે કે આ દિવસોમાં સરકારથી લઈને સ્થાનિક પ્રશાસકો સુધી દરેક બેંગલુરું કટોકટીથી ચિંતિત છે. તે કટોકટી કોઈ આપત્તિ-પ્રેરિત કટોકટી નથી જે સમજી ન શકાય. બેંગલુરુંની જળ સંકટ વાસ્તવમાં ઓછા વરસાદ કરતાં ભૂગર્ભજળના આડેધડ શોષણની સમસ્યા વધુ છે અને આ સંકટના તળિયે સૌથી મોટી ખામી એ છે કે આડેધડ શહેરીકરણને કારણે જે રીતે જમીનનું સિમેન્ટીકરણ થયું છે તેના કારણે વરસાદી પાણીનો જથ્થો ઓછો થયો છે. તે પાણી જમીનમાં સમાઈ જવું જોઈએ, તેમાંથી ૮૦ થી ૮૫ ટકા પાણી વહી જાય છે.

બેંગલુરુંમાં સતત વધતી જતી વસ્તી અને ગ્લોબલ આઈટી હબ બનવાથી થયેલા આડેધડ બાંધકામને કારણે આજે બેંગલુરુંનેે દરરોજ ૨૦ કરોડ લિટર પાણીની જરૂર છે. પરંતુ માત્ર ૪ કરોડ લીટર પાણી જ ઉપલબ્ધ છે. તેના પરથી અંદાજો લગાવી શકાય છે કે આ સંકટ કેટલું વધી ગયું છે. એક સમયે બેંગલુુરુંમાં ૩૦૦ થી વધુ જળાશયો હતા, આજે તેમની સંખ્યા ઘટીને ૩૨ થઈ ગઈ છે અને તેમાંથી ૧૭ જળાશયો ગંભીર રીતે પ્રદૂષિત છે અને બાકીના જળાશયોમાં પાણીનું સ્તર અત્યંત ઓછું થઈ ગયું છે. કારણ કે તેમાંથી દર વર્ષે જેટલું પાણી નીકળે છે તે વરસાદી ઋતુમાં એટલા પાણીની ફરી પૂર્તિ નથી થઈ રહી. આ જ કારણ છે કે આજે દક્ષિણ ભારતનું આ સૌથી આશાસ્પદ શહેર જળ સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે. આજે જે બેંગલુરુંમાં, છોડને પાણી આપવા, કાર ધોવા અથવા અન્ય હેતુઓ માટે પાણીના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ છે અને જો કોઈ તેનો ઉપયોગ કરે છે તો તેના પર ૫,૦૦૦ રૂપિયાનો દંડ લાદવામાં આવ્યો છે. આવી સખ્તાઈ જો ૫ વર્ષ પહેલા લાદવામાં આવી હોત, જ્યારે કહેવામાં આવી રહ્યું હતું કે બેંગલુરું જળ સંકટ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે, તો કદાચ આ સ્થિતિ ન સર્જાઈ હોત.

પરંતુ હજુ પણ એ વાતને ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે કે, આ સંકટ માત્ર બેંગલુરું-વ્યાપી કટોકટી નથી, હકીકત એ છે કે દેશના શહેરીકરણના સ્વપ્નશીલ ભવિષ્ય પર સંકટના વાદળ છવાઈ ગયા છે. વિશ્ર્વની એક નહીં પરંતુ ઓછામાં ઓછા અડધો ડઝન અલગ એજન્સીઓ ભારપૂર્વક કહી રહી છે કે વર્ષ ૨૦૫૦ સુધીમાં ભારતના લગભગ ૩ ડઝન શહેરો જળ સંકટનો શિકાર બનશે. પરંતુ આજે પણ આ કટોકટી પ્રત્યે આપણું વલણ માત્ર કામચલાઉ છે. જો જોવામાં આવે તો ભારતમાં જળ સંકટનું કોઈ એક કારણ નથી. આ કટોકટી વધતી જતી વસ્તી અને તેનાથી પણ વધુ ઝડપથી થઈ રહેલા શહેરીકરણને કારણે વધુ ઘેરી બની છે. દેશમાં રોજગાર, શિક્ષણથી લઈને કારકિર્દી સુધીની તમામ તકો શહેરો અને અમુક ચોક્કસ શહેરોમાં કેન્દ્રિત થઈ ગઈ હોવાથી, ભારતના કેટલાક મહાનગરોમાં વસ્તીમાં વધારો એ એટલી મોટી સમસ્યા છે કે તેની સામે તમામ પ્રકારની યોજનાઓ અને સંસાધનો અર્થહીન બની જાય છે.

દેશમાં જળ સંકટનું બીજું મુખ્ય કારણ ગંદા પાણીનું નબળું સંચાલન છે. જ્યારે જર્મની, લક્ઝમબર્ગ, ફ્રાન્સ અને ઈંગ્લેન્ડમાં ૯૫ ટકા ગંદા પાણીનો પુન:ઉપયોગ થાય છે, ભારતમાં હજુ પણ ૨૦ ટકાથી વધુ ઘરગથ્થું પાણીનું સંચાલન કરવું શક્ય નથી. આપણી બિનટકાઉ કૃષિ પદ્ધતિઓ પણ ભૂગર્ભજળના ઘટાડાનું સૌથી મોટું કારણ છે. પંજાબ, હરિયાણા અને પશ્ર્ચિમી ઉત્તર પ્રદેશના કેટલાક વિસ્તારોમાં સરકારો ઘણા દાયકાઓથી ખેડૂતોને મે-જૂન મહિનામાં અનાજનું વાવેતર ન કરવા માટે સતત સૂચનાઓ આપી રહી છે, પરંતુ લોકો પોતાના ફાયદાના કારણે સરકારની વાત પર ધ્યાન આપતા નથી અને ભ્રષ્ટાચારને કારણે વિવિધ સરકારો દ્વારા ખેડૂતોને આ અંગે ધમકીઓ આપવા છતાં, તેઓ વ્યવહારમાં કંઈ કરી શકતા નથી. પંજાબ અને હરિયાણામાં જે રીતે ખેતી માટે પાણીનો વધુ પડતો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, તેનાથી મુઠ્ઠીભર મોટા ખેડૂતોને જ ફાયદો થયો છે, પરંતુ સમગ્ર સ્થાનિક વસ્તીને તેનું નુકસાન સહન કરવું પડશે. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે ભારતમાં મીઠા પાણીનો લગભગ ૭૦ ટકા હિસ્સો હિમાલયમાં હિમનદીઓ અને હિમનદીઓના સ્વરૂપમાં છે અને ૨૦૧૦થી, ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે તાપમાનમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે અને હિમનદીઓ અપેક્ષા કરતા વધુ ઝડપથી સંકોચાઈ રહી છે, તે પણ ભારતના જળ સંકટનું એક મોટું કારણ છે. કારણ કે આપણા દેશમાં માત્ર ૨.૪ ટકા જમીન જ પાણીથી ઢંકાયેલી છે. તેથી, વિશ્ર્વ સંસાધન સંસ્થાએ ભારતના ૯ રાજ્યોને ખાસ કરીને આગામી દિવસોમાં જળ સંકટ અંગે ગંભીર ચેતવણી આપી છે. તેમાં ખાસ કરીને ચંદીગઢ, હરિયાણા, રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ, મધ્ય પ્રદેશ અને ગુજરાતનો સમાવેશ થાય છે. આ બધાની હાલત બેંગલુરું જેવી ન થાય તે માટે આપણે હવેથી પગલાં લેવા પડશે.