હેમંત વાળા
ઘણીવાર એ પ્રશ્ન થાય છે કે જ્યાં પ્રત્યેક કળાના વિવિધ સ્વરૂપને સમાજ સુધી પહોંચાડવા વિવિધ પ્રયત્નો થતાં હોય છે તેમાંથી સ્થાપત્ય કેમ બાકાત રહી જાય છે. કળાના અન્ય સ્વરૂપ માટે પ્રદર્શની, ચર્ચાસભા, નિલામી, કાર્યશાળા, વિવેચનાત્મક પ્રવચન જેવી પ્રવૃત્તિઓને પ્રોત્સાહન અપાય છે. આ સાથે આ વિષયને લગતાં પુસ્તકોના વિવેચન અને વેચાણ માટે પણ પ્રોત્સાહન અપાય છે. આ એક આવકારદાયક સ્થિતિ છે. સ્થાપત્યમાં આ પ્રમાણેની થોડી ઘણી પ્રવૃત્તિ થાય છે, પણ તેનો પ્રકાર કે તેની માત્રા એટલાં અસરકારક નથી હોતાં.
સ્થાપત્ય એ જવાબદારી પૂર્વકનું ક્ષેત્ર છે. અહીં કળા, વિજ્ઞાન, ઇજનેરી કૌશલ્ય, રાજકીય વ્યવસ્થા, આર્થિક સમીકરણો, સામાજિક અગ્રતાક્રમ, વ્યક્તિગત સંવેદનશીલતા અને પ્રવર્તમાન કાયદા પ્રમાણે રચના નિર્ધારિત થતી હોય છે. સ્થાપત્યની રચના જેટલી જટિલ જણાય છે તેનાથી વધુ જટિલ હોય છે. તેથી કદાચ અહીં ચર્ચાની વધારે જરૂર છે. વળી સ્થાપત્યની રચનાના નિર્ધારણ માટે કોઈ સર્વસંમત કહી શકાય તેવી સ્થાપિત પ્રક્રિયા નથી અને તેથી દરેક વ્યક્તિ પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે રચનાની પ્રક્રિયામાં આગળ વધે છે.
આમ તો સ્થાપત્યની રચના માટે જુદી જુદી થિયરી, જુદા જુદા સિદ્ધાંત જોવાં મળે છે, પણ તેનો પ્રભાવ અભ્યાસ-શિક્ષણ ક્ષેત્ર સુધી જ રહે છે. સાથે સાથે સ્થાપત્યના ક્ષેત્રમાં રચનાના જે તે પ્રકારથી-રચનાની જે તે પ્રક્રિયાથી કયું પરિણામ ઉદ્ભવી શકે તે વિશે સ્પષ્ટતા નથી. અહીં ક્યાંક બહુ ચર્ચિત કાર્ય-કારણનું સમીકરણ નજરે નથી ચડતું. કોઈપણ પ્રકારની રચના પ્રક્રિયાથી કોઈપણ પ્રકારનું પરિણામ ઉદ્ભવી શકે છે. આ દિશામાં પણ ચર્ચાની જરૂર છે અને સંશોધન પણ જરૂરી છે.
આ પણ વાંચો: સ્થાપત્યનું વાઈ-ફાઈઃ સ્થાપત્ય ને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ…
તકલીફ એ છે કે જ્યારે કળાની વાત આવે ત્યારે સ્થાપત્ય ઇજનેરી બાબતોની વાતે ચડી જાય છે અને જ્યારે તેવી વાતોની ચર્ચા થાય ત્યારે સ્થાપત્ય કળાના ખોળામાં બેસી જાય છે. સ્થાપત્યનું ક્ષેત્ર પકડી ન શકાય તેવું બની રહ્યું છે. અહીં બધું જ સ્વેચ્છાએ થાય છે પણ તેની પાછળ પાછળથી કારણો જોડી દેવાય છે. અહીં નિર્ણય અનુકૂળતા પ્રમાણે લેવાય છે પછી જે તર્ક જ્યાં બંધબેસતો જણાય ત્યાં તેને વહેતો કરાય છે. જે દલીલ ફાયદાકારક હોય તેનો પ્રચુર ઉપયોગ જોવાં મળે છે. આ બધાની ચર્ચા થવી જોઈએ, બધાએ સાથે મળીને આ ચર્ચા કરવી જોઈએ,
ભારતના પરિપ્રેક્ષ્યમાં કહીએ તો સ્થાપત્યના ક્ષેત્રમાં વિવેચનને હજુ હકારાત્મકતાથી લેવાતું નથી. અહીં બધાનાં વખાણ કરવાં જરૂરી છે, અહીં બધાનાં વખાણ જ કરવાં પડે છે. તટસ્થતાથી, વ્યવસ્થિત વિશ્લેષણ કરીને, સંશોધનનો હેતુ સ્થાપિત કરી તે દિશાનું સંશોધન આ ક્ષેત્રમાં પ્રચલિત નથી. અહીં જો કોઈ કશું કહી દે તો વ્યક્તિગત ખટરાગ ઊભો થાય છે. એમ જણાય છે કે અહીં પરસ્પર બધાંને સાચવી લેવાય છે.
આ તંદુરસ્ત પ્રથા નથી. જો ટીકા જરૂરી હોય તો, સ્થાપત્યની કોઈપણ રચનાની ટીકા થવી જોઈએ. આ પ્રકારના વિચાર-વિનિમયમાં સામાન્ય માનવીનો અભિપ્રાય પણ સકારાત્મકતાથી લેવાવો જોઈએ. ઇતિહાસ સાક્ષી છે, સ્થાપત્યના વિષયની ચર્ચામાં અન્ય વ્યક્તિ ભાગ્યે જ પ્રવેશતો હોય છે.
આ પણ વાંચો: સ્થાપત્યનું વાઈ-ફાઈઃ મહારાષ્ટ્રનું માયા સોમૈયા પુસ્તકાલય: જમીન ને છતનો સમન્વય
જો ગ્રાહકમાં જાગ્રતતા હશે તો વ્યવસાયિકે પોતાનું ઉત્તરદાયિત્વ વધુ ગંભીરતાથી નિભાવવું પડશે. સાં પરિણામ લાવવા માટે ઉપયોગકર્તા જાગ્રત હોય તે જરૂરી છે. ગ્રાહક પાસે પ્રાથમિક જ્ઞાન તો હોવું જ જોઈએ. જરૂર જણાય ત્યાં ગ્રાહકને એજ્યુકેટ પણ કરવો પડે. ગ્રાહકનું ચયન યોગ્ય રહે તે માટે તેને પૂરતું એક્સપોઝર આપવું પડે. ગ્રાહકનો ખોટો આગ્રહ દૂર થાય તે માટે તેનો દ્રષ્ટિકોણ વિસ્તૃત થાય તે માટે પ્રયત્ન કરવાં જોઈએ.
ગ્રાહક અને સમાજની સમજણ વચ્ચે અનિચ્છનીય ભિન્નતા ઊભી થાય ત્યારે સમગ્રતામાં, બધા માટે હિતકારી હોય તેવો નિર્ણય લેવાય તે માટે ગ્રાહક સાથે વ્યવસ્થિત સંવાદ સ્થાપવો પડે. આ બધા માટે એક મંચ જરૂરી છે. સ્થાપત્યના ક્ષેત્રમાં આ પ્રકારના પ્રયત્ન નહિવત હોય તેમ લાગે છે.
ઉચ્ચ શ્રેણીના સ્થાપત્ય માટે ગ્રાહકની સંવેદનશીલતા જરૂરી ગણાય. સ્થાપત્યની રચનાની ગુણવત્તા સુધરે તે માટે સકારાત્મક ચર્ચા ઈચ્છનીય ગણાય. સ્થાપત્ય વધુ અસરકારક રીતે સ્વીકૃત બને તે માટે વિવિધ પ્રકારની રચનાનું વૈજ્ઞાનિક ઢબે વિશ્લેષણ થવું જોઈએ. પર્યાવરણને લગતાં કે સંસાધનોને લગતાં પ્રશ્નો ગંભીરતા ધારણ કરે તે પહેલાં વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા ઊભી કરી તે પ્રમાણેના પ્રયોગો થવાં જોઈએ, અને તે માટે પ્રોત્સાહન મળવું જોઈએ. સ્થાપત્યની રચનામાં વિશ્વનાં સંસાધનો સારી એવી માત્રામાં ઉપયોગમાં લેવાઈ જાય છે. આનાથી ભવિષ્યમાં ઊભા થનારાં સંભવિત પડકારને પહોંચી વળવા માટે પણ આ પ્રમાણેનું આયોજન થવું જોઈએ.
આ પણ વાંચો: સ્થાપત્યનું વાઈ-ફાઈઃ બહાર સીધું-અંદર ખૂણા: ટોક્યોનું સામૂહિક આવાસ
આ બધી પ્રવૃત્તિઓ સરકાર કે અર્ધ-સરકારી સંસ્થાઓ કરી શકે. વ્યવસાયિક સંસ્થાઓ દ્વારા પણ આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ થઈ શકે. સ્થાપત્યના ક્ષેત્રની શિક્ષણ સંસ્થાએ તો આ બધામાં ખાસ રસ લેવો જોઈએ. કેટલીક સમાજસેવી સંસ્થાઓ પણ આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિમાં રસ લઈ શકે. પ્રચાર-પ્રસારનાં માધ્યમોનો ઉપયોગ કરી સમાજ સુધી જે તે વાત પહોંચી શકે તે માટે પણ વ્યવસ્થિત પ્રયત્નો થવાં જોઈએ. વ્યક્તિગત ધોરણે પણ અમુક પ્રકારનાં કાર્ય થઈ શકે.
આ બધા માટે ઈચ્છા-શક્તિ જરૂરી છે. એમ જણાય છે કે સ્થપતિ પોતાનાં વર્તુળમાં રહેવા જ માગે છે. એને ક્યાંક એના સર્જનાત્મક વિચારોની ચોરીનો ડર તો નહિ હોય ને. જો એમ હોય તો પણ તે પ્રકારની માનસિકતામાંથી બહાર નીકળવું જરૂરી છે. આ સમય સંવાદનો છે. સંવાદ થકી જ સમાજમાં એક પ્રકારની પરિપક્વતા સ્થાપિત થવાની સંભાવના વધશે. સ્થાપત્ય આમાં અપવાદ ન હોઈ શકે.
સ્થાપત્ય હવે સમાજ સુધી જુદા સ્વરૂપે પહોંચે તે જરૂરી છે. સ્થાપત્યમાં હવે સમાજના દરેક વર્ગનો અભિપ્રાય લેવાની જરૂર છે. સ્થાપત્ય એ હવે સમાજના દરેક અંગ સાથે તાલમેલ મેળવી સમગ્રતામાં સમગ્રતાથી સંમિલિત થવાની જરૂર છે. આ માટે જે પ્રકારના કાર્યક્રમની જરૂર હોય, જે પ્રકારનું આયોજન જરૂરી હોય તે શક્ય તેટલી ઝડપથી શરૂ થવું જોઈએ.
