- કે. પી. સિંહ
થોડા મહિના પહેલા નેપાળના એવરેસ્ટ ક્ષેત્રમાં સમુદ્ર સપાટીથી 1000 થી 2700 મીટર ઊંચા હિમાલય પ્રદેશમાં 10 કિંગ કોબ્રા જોવા મળ્યા હતા. આ પહેલા કોઇએ ક્યારેય કલ્પના પણ કરી ન હતી કે એવરેસ્ટ ક્ષેત્રમાં 9000 મીટરની ઊંચાઇએ કિંગ કોબ્રા જેવા ઝેરી સાપ જોવા મળી શકે છે. કારણ કે તે સામાન્ય રીતે ફક્ત ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં જોવા મળે છે. પરંતુ ત્યારબાદ તે માત્ર એક આશ્ર્ચર્યજનક ઘટના બની ન રહેતા ગોપાલેશ્વર, માંજ્યાંગ, સોખોલ અને ફુલચોક જેવા વિસ્તારોમાં પણ બ્લેક કિંગ કોબ્રા જોવા મળ્યો છે.
ભારત અને નેપાળના વન્યજીવ નિષ્ણાતોએ તેને એક અસામાન્ય ઘટના ગણાવી છે. નેપાળના કોમર્શિયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના વિષ્ણુ પાંડે ત્યાં સુધી કહે છે કે તેમણે કોવિડ-19 રોગચાળા પહેલા ગૌરી શંકર રેન્જમાં કોબ્રાના ઇંડા જોયા હતા. પરંતુ ત્યારે એવું માન્યું હતું કે આ આકસ્મિક રીતે બન્યું હશે. પરંતુ તાજેતરમાં જિરી મ્યુનિસિપાલિટી વિસ્તારમાં કોબ્રાની કેટલીક પ્રજાતિઓ જોવા મળી હોવાનો દાવો કરવામાં આવ્યો છે, જે સમુદ્ર સપાટીથી 1600 થી 5000 મીટરની ઊંચાઇએ છે.
એ સ્પષ્ટ છે કે ભારતનાં વરસાદી જંગલો અને નેપાળના તરાઇ પ્રદેશમાં જોવા મળતા કિંગ કોબ્રા પર્યાવરણીય પરિવર્તનની ગંભીર ચેતવણી આપી રહ્યું છે. આબોહવા પરિવર્તન ઉપરાંત બીજું કોઇ કારણ સ્વાભાવિક રીતે ધ્યાનમાં નથી આવી રહ્યું કે કિંગ કોબ્રા આટલા ઊંચા અને ઠંડા સ્થળે કેવી રીતે જોવા મળી શકે?
ભારતમાં સામાન્ય રીતે એવી માન્યતા છે કે શિયાળા દરમિયાન કાળો નાગ એટલે કે બ્લેક કોબ્રા ઊંડા દરમાં છૂપાઇને રહે છે. કારણ કે ઠંડી તેને નિષ્ક્રિય કરી દે છે. વરસાદની ઋતુ દરમિયાન તે વધુ જોવા મળે છે.
વાઇલ્ડલાઇફ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયાના વૈજ્ઞાનિક રમેશ ચિન્નાસ્વામીનું પણ માનવું છે કે કિંગ કોબ્રા સામાન્ય રીતે વરસાદી જંગલોમાં જ રહે છે અને સ્વાભાવિક રીતે તે શરમાળ પ્રાણી છે. જો કે ભારતીય નિષ્ણાતો હજુ સુધી એવું માનવા તૈયાર નથી કે વધતા તાપમાનને કારણે કિંગ કોબ્રાએ તેના રહેઠાણમાં ફેરફાર કર્યો છે અથવા તેનો વિસ્તાર કર્યો છે, પરંતુ વિશ્વભરના વન્યજીવ નિષ્ણાતો આ અંગે ચિંતિત છે અને વ્યવસ્થિત મોટા સંશોધનની પણ માગ કરી રહ્યા છે.
નૈનિતાલના વન્યજીવ વૈજ્ઞાનિક અને કિંગ કોબ્રાના સંશોધક જિજ્ઞાસ ઢોલિયાએ સ્વીકાર્યું છે કે કિંગ કોબ્રા કુમાઉના કેટલાક ભાગોમાં જોવા મળ્યા છે, જેમાં મુક્તેશ્વરનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે સમુદ્ર સપાટીથી 2000 મીટર ઊંચાઇ પર છે. તેથી ભલે આ વાત માનવી યોગ્ય ન લાગે પરંતુ જે રીતે એક નહીં પણ અનેક ઉદાહરણો પ્રકાશમાં આવી રહ્યા છે કે કિંગ કોબ્રા ઊંચા હિમાલય પ્રદેશમાં પણ પોતાની હાજરી નોંધાવી રહ્યા છે,
તે જોતાં એ હકીકત પર ગંભીરતાથી વિચાર કરવો જરૂરી બની ગયું છે કે વધતા તાપમાનને કારણે કિંગ કોબ્રા જેવા સરિસૃપોને તેમના રહેઠાણ બદલવાની ફરજ પડી રહી છે. કેટલાક લોકોનો દાવો છે કે તેમણે કોર્બેટ ટાઇગર રિઝર્વમાં પણ કિંગ કોબ્રા જોયા છે, જે સમુદ્ર સપાટીથી 300 થી લઇને 2000 મીટરની ઊંચાઇ પર સ્થિત છે.
હકીકતમાં થોડા દિવસો પહેલા એક હવામાન અભ્યાસમાં ચેતવણી પણ આપવામાં આવી હતી કે નેપાળ અને ભારત સહિત હિંદુ કુશ હિમાલય ક્ષેત્રના 8 દેશોમાં તાપમાન લાંબા ગાળાના સરેરાશથી 0.5 ડિગ્રી સેલ્સિયસથી 2 ડિગ્રી સેલ્સિયસ વધવાની સંભાવના છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં નેપાળ અને ભારત બંને દેશોમાં જે રીતે હવામાનની આત્યંતિક ઘટનાઓ જોવા મળી છે.
તેના કારણે તાપમાનમાં વધારો માત્ર અનુમાનનો વિષય નથી પરંતુ તે પ્રત્યક્ષ પુરાવો બની ગયો છે. તેથી હિમાલયમાં કિંગ કોબ્રાનું મળી આવવું આશ્ર્ચર્યજનક નથી, પરંતુ તે પ્રકૃતિની એક ગંભીર ચેતવણી જરૂર છે. કારણ કે તે માત્ર સાપની હાજરી નથી પરંતુ આપણા સમયની ખૂબ જ ગંભીર કહાની છે.
બદલાતું હવામાન અને બગડતું પર્યાવરણીય સંતુલન ચોક્કસપણે આવનારા સમયમાં ગંભીર પડકારોનો સંકેત છે. હિમાલયની ઊંચાઇએ કિંગ કોબ્રા જોવા મળવા આપણને આબોહવા નીતિઓ અને વન સંરક્ષણની યાદ અપાવે છે. એટલું જ નહીં તે આપણને સ્થાનિક પર્યાવરણીય અભ્યાસમાં વધુ સતર્ક રહેવાની જરૂરિયાત જણાવે છે.
કારણ કે કિંગ કોબ્રા એક ટોચનો શિકારી છે અને જ્યારે તે નવા વિસ્તારમાં પોતાનું ઘર બનાવે છે ત્યારે તે વિસ્તારના નાના સાપ, નાના પક્ષીઓ અને નાના સસ્તન પ્રાણીઓનો શિકાર કરે છે. જો તે હિમાલયના ઊંચા પ્રદેશમાં કાયમી ધોરણે સ્થાયી થાય છે તો ઊંચા હિમાલય પ્રદેશની તમામ જીવ પ્રજાતિઓએ ત્યાંથી સ્થળાંતર કરવું પડશે. તેથી આ ઘટના માત્ર ઉત્સુકતા જ નહીં પણ ચિંતા પણ કરાવે છે કે આગામી દિવસો જૈવ વિવિધતા માટે કઇ રીતે સંકટના દિવસો સાબિત થઇ શકે છે.
જ્યારે પણ કોઇ નવી જીવ પ્રજાતિ કોઇ નવા વિસ્તારમાં પહોંચે છે ત્યારે તે ત્યાં પહેલેથી હાજર પ્રજાતિઓને ભગાડવાનો પ્રયાસ કરે છે અને તેમની સાથે સ્પર્ધા કરે છે. જોકે જ્યાં સુધી કિંગ કોબ્રાની વાત છે તો તેનો સંઘર્ષ માત્ર પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ સાથે જ નહીં, પરંતુ મનુષ્યો સાથે પણ જાણીતો છે. તેથી ઊંચા હિમાલય પ્રદેશોમાં નાનાં પ્રાણીઓની પ્રજાતિઓ જ નહીં પણ માનવ માટે પણ એક નવા ખતરા તરીકે જોવા મળી રહ્યો છે.
આપણ વાંચો : ટ્રાવેલ પ્લસ : રંગબેરંગી પક્ષીઓ ને એમની દુનિયાનું અનોખું વિશ્વ…
