- ડૉ. પૂર્વી ગોસ્વામી
લાડી નદીનું રેતાળ પટ સમથળ થઈ રહ્યું હતું. આજે રાત્રે અહીં ‘ભડીભડી’ (હુ..તુ..તુ) રમવાનો કાર્યક્રમ હતો. વીસરાઈ તળાવડીના પૂર્વભાગેથી નીકળતી નદીને લોકો લાડી નામથી ઓળખતા. લાડીનો અર્થ નવી પરણીને આવેલી નવોઢાનો સૂચક છે. આ નદી પણ પોતાના સૌંદર્ય અને નખરાળી ચાલ-વહેણના લીધે ઓળખાતી, વર્ષાઋતુમાં તેનું રૂપ વધારે ખીલતું એટલે ગામલોકો તેને લાડી તરીકે સંબોધતા.
ભીમનાથ મહાદેવનું પટાંગણ છોડી બધા લાડી નદીના રેતાળ પટમાં કૂંડાળું કરી બેઠા હતાં. અહીંથી ભીમનાથના મંદિરમાં આવતા-જતાં દરેકને તેઓ જોઈ શકતા હતા. પચાણભાઈ પણ વારે વારે તે તરફ જોઈ લેતા હતાં, કારણ કે હજી અભેસંગ આવ્યા નહોતા. સમથળ નદીની રેતી પર કેટલાક યુવાનો ચૂનાથી સફેદ રેખા અંકિત કરી રહ્યાં હતાં.
સૂર્યનારાયણ આખો દિવસ રમ્યા પછી થાકી ગયા હોય એમ પશ્ર્ચિમ દિશામાં વિશ્રામ લેવા અધીરા થઈ સરકી રહ્યાં હતા. અભેસંગ મંદિરના પટાગણમાં દાખલ થયા કે કોઈની બૂમ તેમને કાને પડી, તેમણે અવાજની દિશા તરફ જોતાં સઘળી વાત સમજાઈ ગઈ અને તે તરફ તેમણે ચાલવા માંડ્યું.
અહીં કૂંડાળું કરીને બેઠેલા બધાએ તેમને આવકાર આપ્યો. અભેસંગે પણ ત્યાં આસન જમાવ્યું. વાત ‘ભડીભડી’ રમતની ચર્ચાતી હતી. અભેસંગે કહ્યું કે, ‘આ એક દેશી રમત છે અને હિન્દુસ્તાનના દરેક પ્રાંતમાં ભિન્નભિન્ન નામોથી ઓળખાય છે અને રમાય છે. જે તેની વિશિષ્ટતા છે. સમથળ રેતાળ પટ પર ત્રીસ બાય પચાસ ફૂટ પર ખાસ કરી સફેદ રેખા અંકિત કરવામાં આવે છે. તેની અંદર સહુને રમવાનું હોય છે. વચ્ચે મધ્યરેખા હોય છે, અને મધ્યરેખાથી બંને તરફ પાંચ પાંચ ફૂટના અંતરે અન્ય રેખા હોય છે જેને ‘નિદાનરેખા’ કહે છે. બંને બાજુ એક એક પક્ષ રહે છે.
દાવ શરૂ થવાની સૂચના થતાં પક્ષનો એક ભેરુ ભડીભડી..ભડીભડી કે હુ..તુ..તુ..તુ બોલતો એક જ શ્વાસે સામે પક્ષે જાય છે, અને તે પક્ષના કોઈને પણ અડીને પાછો ફરે છે, પણ! તે પક્ષના ભેરુ તેમ કરવા દેતા નથી પણ તે હાથમાંથી છટકી ન જાય તેમ પકડવા મથે છે, સામે પક્ષેથી આવનાર જેને કે જેટલાને અડ્યો હોય તે કે તેટલા મરી ગયા (આઉટ થયા) ગણાય છે. આ રમત બહુ જુસ્સા સાથે રમાય છે, ઉભયપક્ષ તેને પકડવા તલપાપડ છે. આવનાર વ્યક્તિનો બાંધો મજબૂત હોય તો સમૂહમાં બધા આંકડી ભીડી તેને પકડે છે. આમ કરતા તે છટકીને વચ્ચેની રેખાને અડકી લે તો તે જીત્યો ગણાય છે, અન્યથા તે મરી ગયો ગણાય છે.’ અભેસંગે કાંભ છોડી રેતાળ પટમાં લંબાવ્યું કે; પચાણભાઇએ કહ્યું કે, આ વાત પર મને એક પિરૂલી યાદ આવી ગઈ સુણો;
ઉમેઘ રખી અંતરમેં, સૂરે કઢે સટ,
મારેલા ઉન મુડ્સકે, સે વ્યો ઉની વટ.
ઘેરે આયા ઘુંટિયા, સે મુંઝાય ડિનોં મત,
ધબે હયોંસ ધૂડમેં, ચાંતરી વ્યો ચુરત.
મરી વ્યો ઈન માગતેં, સે વિઠો જીરેં વટ,
ઈનકે જોરે ઝટ, ખબર ડયો ખત્રી ચે.
આ પિરુલીનો જવાબ હુ..તુ..તુ..તુ.. (ભડીભડી) રમત છે. લોકકવિએ અહીં રમનારને શૂરો કહ્યો છે. હુ..તુ..તુ..તુ..કરતો રમનારો સામે ઊભેલા હરીફ વ્યક્તિઓના ઘેરા સામે જીતવાની ઉમેદ રાખી દોડ્યો, પણ! ઘેરો કરીને ઊભેલા રમનારાઓએ એને ઘેરી વળતાં એની મતિ મૂંઝાઇ ગઈ. પછી શ્વાસ ઘણીવાર ઘૂંટી શકાયું નહીં, તેથી તે હારી ગયો. અને હારી જતાં હારી ગયેલા રમનારાઓ બેઠાં હતાં ત્યાં જઈને બેઠો. મરી વ્યો એટલે હારી ગયો. પણ! બેઠો ક્યાં? તો કહે જ્યાં બીજા હારી ગયેલા જીવતા બેઠાં હતાં ત્યાં!
લોકકવિએ ઉપરોક્ત પિરુલીની રચનામાં એ રમતનું ચિત્ર આલેખ્યું છે. જે આપણી નજર સમક્ષ બનતા બનાવ જેવો આભાસ ખડો કરે છે. કચ્છી લોક સાહિત્યમાં પિરૂલી જેવા સર્જનમાં ખત્રીની દરેક પિરૂલીઓમાં વૈવિધ્યતા દેખાય છે.
ગાભો અને સામત પેટ્રોમેક્ષને સળગાવી રહ્યાં હતાં. વારે વારે તેમાંથી પ્રગટતી અગનજ્વાળાઓ ભયંકર લાગી રહી હતી. આરતી ચાલુ થઈ ગઈ હતી, સૌ વિચારી રહ્યાં હતાં કે પૂજા પત્યા બાદ એકલા બાવાજી આરતી વગાડી રહ્યા હશે.
આજે લેખ દ્વારા કચ્છ ખેલ પરંપરાનું શિલ્પ કાગળ પર ચીતર્યું છે, આશા કરીએ ખેલ અને ખેલાડીઓથી કચ્છની ધરતી ધમધમી ઊઠે. એકાદ બે વર્ષ પહેલાં કચ્છના યુવા સંસદ વિનોદભાઈ ચાવડાએ સંસદ ક્રિકેટ ટૂર્નામેન્ટ વખતે જાહેરમાં જાહેરાત કરી હતી કે કચ્છને આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાનું સ્ટેડિયમ બનાવવું છે, એ માટે સૂચિત તમામ ગતિવિધિઓ સુષુપ્ત અવસ્થામાં જ છે. 2030માં કોમનવેલ્થની યજમાની પણ ભારતના ગુજરાતને મળી છે ત્યારે વ્યાપારીઓની સ્પોર્ટ્સ તાસીરના દર્શન કરવાનો રાજ્યને મોકો મળશે. એ જ રીતે આ ધરતીને મોકો મળે તો ‘કચ્છને મેદાન આપો કચ્છ મેદાનમાં દોડશે!’ આશા અમર છે અને કચ્છનું ભવિષ્ય ઉજળું છે એમ માની જાગૃત પ્રહરી તરીકેની મારી ભૂમિકા સાથે વિરમું છું. (આ લેખનો આધાર કચ્છી ભાષાના તળપદી સૌંદર્યને પોતાની કલમે સજીવન કરતા, લોકસાહિત્ય સંશોધક, મર્મી સર્જક અને શબ્દનક્કાશીના અજોડ શિલ્પી લાલજીભાઈ મેવાડા લિખિત ‘પિરૂલી પ્રધાનજી’માંથી લીધેલ છે.)
આ પણ વાંચો…વલો કચ્છ : કાપડથી કળા સુધીનો પ્રવાસ: એપ્લિકનો આલેખ
