- અભિમન્યુ મોદી
ગયા મહિનાના અંતમાં આપણા વડા પ્રધાન જાપાન ગયેલા ત્યારે એમને એક લાલ રંગની મોટી ઢીંગલી ભેટમાં આપવામાં આવી હતી. એ ઢીંગલી જુઓ તો તરત મનમાં બત્તી થઇ કે આવી ઢીંગલી ક્યાંક જોઈ છે. ક્યાંક જોવાનું તો શું નાનપણમાં રમ્યા પણ છીએ. યાદ આવ્યું કે વર્ષો પહેલા એટલે કે નાનપણમાં ગુજરાતના મેળાઓમાં આ ઢીંગલી વેચાતી જોઈ હતી. હા, બસ ત્યારે એ ખબર ન હતી કે આ ઢીંગલી જાપાનીઝ છે અને તેને ‘દરુમા ડોલ’ કહેવાય. કોઈ રમકડું કે ઢીંગલી ઓલમોસ્ટ રાષ્ટ્ર ચિન્હ જેવો દરજ્જો ધરાવતું હોય એવું બહુ ઓછું સાંભળ્યું હશે.
જાપાન માટે આ ઢીંગલી ફક્ત ટેબલ પર રાખવામાં આવતું રંગબેરંગી સ્મૃતિચિન્હ કે કોઈ શો-પીસ કે માત્ર રમકડું નથી. બાળકો ભલે આ ઢીંગલીથી રમે પણ એ ઢીંગલીમાં જાપાની સંસ્કૃતિની આત્મા રહેલી છે. તે એક એવી કલાકૃતિ છે જે ઇતિહાસ, ધર્મ, કલા, ફિલસૂફી અને શ્રદ્ધાને પણ મૂર્તિમંત કરે છે. સદીઓથી, આ ગોળ લાલ ઢીંગલી માટે જાપાની લોકોને લગાવ રહ્યો છે. આ ઢીંગલીની આંખો જાણે જાપાનીઝ લોકોને ખંત, સ્વ-શિસ્ત અને આશાની પ્રેરણા આપે છે અને ભવ્ય ઈતિહાસની યાદ અપાવે છે.
દરુમા ઢીંગલીનું મૂળ બોધિધર્મ નામના પાંચમી-છઠ્ઠી સદીમાં થઇ ગયેલા ભારતીય સાધુના જીવનમાંથી મળે. એમણે ચીનની યાત્રા કરી અને ત્યાં ઝેન બૌદ્ધ પંથની સ્થાપના કરી. દંતકથા છે કે બોધિધર્મ સતત નવ વર્ષ સુધી ધ્યાનમાં બેઠા હતા. હલનચલન કરવાનો ઇનકાર કરવાને કારણે એમના હાથ – પગ સુકાઈ ગયા હતા. તેથી જ દરુમા ઢીંગલીને કોઈ બીજા અંગ નથી – ફક્ત એક માથું અને ધડ છે.
બીજી એક દંતકથા છે કે બોધિધર્મે જાગૃત રહેવા માટે પોતાનાં પોપચા પણ કાપી નાખ્યા હતા. આ દંતકથામાંથી આ ઢીંગલીની મોટી આંખોવાળી અને આંખના પલકારા ન મારતી ઢીંગલી તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ એક સિમ્બોલ છે. એવો પ્રતીકાત્મક એક ચહેરો જે હંમેશાં સતર્ક રહે છે, ક્યારેય ઊંઘતો નથી!
દરુમા ઢીંગલી લંબ-ગોળાકાર હોય છે અને તેનો પાયાનો ભાગ વજનદાર હોય છે, તેથી જ્યારે તેમને ધક્કો મારવામાં આવે છે ત્યારે તે આપમેળે સીધી થાય છે. આ કોઈ સંયોગ નથી, પરંતુ એક મેસેજ છે ‘નાનાકોરોબી યાઓકી’નો સિદ્ધાંત, જેનો અર્થ થાય છે: ‘સાત વાર પડો, આઠ વાર ઊઠો….! ’ જાપાનીઓ માટે આ ઢીંગલી એટલે મુશ્કેલ સમયનો સાથી – અવરોધો કામચલાઉ છે અને દ્રઢતા જ ચાલકબળ છે.
પરંપરાગત રીતે લાલ રંગ જૂની માન્યતાઓ સાથે સંકળાયેલ છે. આ રંગ શીતળા જેવા રોગ અને દુષ્ટ આત્માઓને દૂર રાખે છે, પરંતુ આજકાલ, દરુમા ઢીંગલી ઘણા રંગોમાં આવે છે – સમૃદ્ધિ માટે સોનું, પ્રેમ માટે સફેદ, રક્ષણ માટે કાળો અને સલામતી માટે પીળો એમ અલગ રંગોમાં આ ઢીંગલી જોવા મળે. ડિઝાઇનમાં ઘણા ઊંડા અર્થો કે પ્રતીકો રહેલા છે. ભમર એટલે કે આઈ-બ્રો સ્ટોર્ક (બગલો)ની જેમ વળેલી હોય છે અને દાઢી કાચબાના કવચ જેવી હોય છે. જાપાની લોકકથાઓમાં, સ્ટોર્ક-બગલો એક હજાર વર્ષ અને કાચબો દસ હજાર વર્ષ જીવે છે – જે બંને આરોગ્ય, દીર્ઘાયુષ્ય અને રક્ષણનું પ્રતીક છે. ઢીંગલી પર ઘણીવાર ‘ફુકુ-ઇરી’ જેવા સુવર્ણ અક્ષરો રંગેલા હોય છે, જેનો અર્થ થાય છે ‘શુભ નસીબનું સ્વાગત’.
આ ઢીંગલી સમગ્ર જાપાન માટે આશા અને માન્યતાની જીવંત પ્રતિકૃતિ છે. દરુમા ઢીંગલીનો ઉપયોગ અમુક ધાર્મિક વિધિમાં પણ થાય છે. જ્યારે કોઈ ધ્યેય નક્કી કરે છે – જેમ કે, પરીક્ષા પાસ કરવી, વ્યવસાય શરૂ કરવો, અથવા પ્રેમપાત્ર શોધવું – ત્યારે ઢીંગલીની એક આંખને કાળા રંગથી રંગવામાં આવે છે, જેથી એવું લાગે કે માત્ર બીજી આંખ માણસ તરફ જુએ છે, જે અધૂરા સ્વપ્નની યાદ અપાવે છે.
એકવાર ધ્યેય પ્રાપ્ત થઈ જાય, પછી બીજી આંખ ખુલે છે. વર્ષના અંતે, લોકો એમની દરુમાને તાકાસાકીમાં શોરિંઝાન દારુમા-જી જેવાં મંદિરોમાં લઈ જાય છે, જ્યાં તેને દરુમા કુયો નામના વિશાળ અગ્નિમાં હોમી દેવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તેની અંદરની આત્મા અગ્નિમાં મુક્ત થાય છે, અને ચક્ર ફરી શરૂ થઈ શકે છે.
દરુમાનો વ્યવહારિક ઉદભવ 17મી સદીમાં તાકાસાકીમાં થયો હતો. સ્થાનિક ખેડૂતોએ તેમને પાકને આશીર્વાદ આપવા અને આવકના વધારાના સ્ત્રોત તરીકે લકી ચાર્મ ગણી. પછી ઢીંગલીઓ ઝડપથી સમગ્ર જાપાનમાં ફેલાઈ ગઈ અને જાપાની સંસ્કૃતિમાં પાયારૂપ બની ગઈ – સાહિત્ય અને વીડિયો ગેમ્સમાં પણ આ ડોલ દેખાય છે. આજે, લગભગ 80% દરુમા ઢીંગલીઓ હજુ પણ તાકાસાકીમાં બનાવવામાં આવે છે, જે જૂની રીતો અને પ્રતીકોને જીવંત રાખે છે.
કોઈ પણ રાજદ્વારી વ્યક્તિ કે મહત્ત્વની સેલીબ્રિટીને દરુમા ઢીંગલીની ભેટ આપવાનો રિવાજ જાપાન જાળવી રાખે છે. જાપાન એ રીતે એક ફિલસૂફી વ્યક્ત કરે છે કે દરેક પાનખર પછી ઊભા રહેવાની ઇચ્છાશક્તિ, આત્મવિશ્વાસ, શિસ્ત અને લાંબા સંઘર્ષની ધીરજ ભેટ લેનારને મળે.
આ ઢીંગલી આપણને કહે છે કે જવાબો બહાર મળતા નથી – તે અંદર જ મળે છે. માટે જ દરુમા કદાચ જાપાનનું સૌથી પ્રખ્યાત સંભારણું છે. આ એક ઢીંગલીની અંદર પૂર્વજોની યાદગીરી, પ્રાચીન પૌરાણિક કથા, સદીઓની શ્રદ્ધા અને જાપાની સંસ્કૃતિની સુગંધ સમાયેલી છે.
આ પણ વાંચો…કેનવાસઃ સોને કી ચીડિયા ધરાવતા દેશના ભવિષ્યને સુવર્ણજડિત કરવાનો પાથ!
