અભિમન્યુ મોદી
ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા પછી એવું કોઈ વચનબદ્ધ પાત્ર જ ન આવ્યું? ‘પથ્થર કી લકીર’ નામનો હિન્દી ફિલ્મી શબ્દપ્રયોગ જાણીતો છે. એક સમયે માણસે આપેલા શબ્દો પથ્થર પર કોતરેલા શબ્દો જેવા ગણાતા , જે દૂરથી પણ દેખાય અને જેને ભૂંસી ન શકાય. એવો જ એક બીજો રૂઢિપ્રયોગ હતો ‘લકીર કા ફકીર..’ જો કોઈ માણસે નક્કી કરી લીધું તો તેના સાવ સીધી પાતળી લીટી જેવા મિશન ઉપર પણ અડગ રહેશે, ભલે ને તેને ફકીર બની જવું પડે.
વ્યક્તિનો શબ્દ એટલે પથ્થર જેટલો મજબૂત. ગામડાના ચોકમાં, રણના કાફલામાં કે ભીડસભર બજારમાં થયેલું હેન્ડશેક સૌથી વધુ વિશ્વસનીય ગણાતું. આપણા દાદા-દાદીના સમયની વાર્તાઓ હજુ પણ ગુંજી રહી છે: ‘અમે સહીઓ કર્યા વિના ઉધાર લીધા હતા, રામ ભરોસે.’ એક સમયના સોદામાં કાગળ ઉપર શાહી ન થતી, આંખો પર વિશ્વાસ મુકાતો.
આજે, સહી કરેલા દસ્તાવેજો – સ્ટેમ્પ્ડ, નોટરાઇઝ્ડ ડોક્યુમેન્ટ્સ અને ડિજિટલ સિગ્નેચર – પણ એ જ મજબૂતી અને પવિત્રતા જાળવવા માટે સંઘર્ષ કરે છે, પણ…. આપણને ખબર છે કે કેવી સ્થિતિ છે. આપણે એવા યુગમાં પ્રવેશ કર્યો છે જ્યાં વકીલો ભાગી જવાના રસ્તા બનાવીને કરાર બનાવે છે. નેતાઓ ડેડલાઇન સાથે ભ્રામક વચનો આપે છે અને અલ્ગોરિધમ્સ આપણા અંતરાત્મા કરતાં વધુ કાળજીપૂર્વક આપણી પ્રતિબદ્ધતાઓને પોષીને આપણો સમય અને માનસિક શાંતિ હણે છે.
એક વિચિત્ર વિડંબના એ છે કે આપણા શબ્દ અવિશ્વસનીય બન્યા પછી જ આપણે વધુ સારા અમલીકરણ સાધનોની શોધ કરી. રેકોર્ડિંગ ડિવાઇસ અને સીસીટીવી કેમેરા માનવજાતની શોધ નથી પણ મનુષ્યના સમાજની નિષ્ફળતા છે. સાબિતીઓ રાખવા માટે દરેકની સતત ચોકીદારી કરવી પડે એવા યુગમાં આપણે પ્રવેશ્યા છીએ. અહીં સાબિતી ફક્ત ગુનેગાર માટે જ નહીં, નિર્દોષ હોવા માટે પણ જરૂરી બની ગઈ છે.
ભારતની પૌરાણિક કથાઓમાં વચન એટલે જાણે દેવની હાજરીમાં લીધેલી પ્રતિજ્ઞા. રાજા હરિશ્ર્ચંદ્રએ પોતાનું રાજ્ય, પત્ની અને પુત્ર ગુમાવ્યા, પરંતુ સત્યનું પોતાનું વ્રત ગુમાવ્યું નહીં. કુંતીને આપેલા વચનથી બંધાયેલા, કર્ણે પોતાના દિવ્ય કવચ ને કુંડળ આપી દીધા, એ જાણતા હોવા છતાં કે હવે તો મૃત્યુ થશે. મહાભારતમાં, શસ્ત્રો કરતાં વધુ વચનોએ યુદ્ધો, જોડાણો અને વિશ્વાસઘાતને પ્રભાવિત કર્યા. વચનબદ્ધ હોવું એટલે આજીવન પાળવું.
સદીઓ વીતી ગઈ. ઔદ્યોગિક યુગે પરિસ્થિતિ બદલી નાખી. જ્યારે એન્ડ્રુ કાર્નેગીએ તેમના કર્મચારીઓને પેન્શનનું વચન આપ્યું હતું ત્યારે આજના કોર્પોરેટ ક્લચર કરતાં તે સમયના સમાજમાં વિશ્વાસનું પ્રમાણ વધુ હતું. 19મી સદીમાં, બે અમેરિકન તેલ ઉદ્યોગો વચ્ચે માત્ર હાથ મિલાવવાથી લાખો ડૉલરના સોદા થઈ શકતા હતા. કોઈ સહી સિક્કા વિના કોન્ટ્રાકટ થતા. અને આજે? સિલિકોન વેલીની સ્ટોરી સાંભળો. તે જગ્યાએ અબજો ડૉલરના સ્ટાર્ટ-અપ્સ ટેકનોલોજી નિષ્ફળ જવાને કારણે નહીં, પરંતુ પારદર્શિતા, સમાનતા અને નીતિશાસ્ત્રના વચનો તૂટી ગયા હોવાથી તૂટી પડે છે. ઉબેરનું ડ્રાઇવરો પ્રત્યે ન્યાયીપણુંનું ‘વચન’, ફેસબુકનું ગોપનીયતાનું ‘વચન’, વીવર્કનું નવા વર્ક-ક્લ્ચરનું વચન – આ બધું તપાસ હેઠળ આવ્યું. બધાનું જુઠાણું બહાર આવ્યું.
આ બધા વચ્ચે શું બદલાયું? કદાચ ગતિ. પરંપરાગત સમાજોએ ધીમે ધીમે પ્રગતિ કરી માટે આદર કે સન્માનને મૂળિયાં પકડવાનો સમય મળ્યો. તૂટેલો શબ્દ સમુદાય તરફથી દેશનિકાલ, અપમાન, શાપનું પણ પ્રતીક હતો, પરંતુ આધુનિક જીવન ગતિમાં ખીલે છે. રાજકારણીઓ દરરોજ ચૂંટણીનાં વચન ટ્વિટ કરે છે. પ્રેમીઓ ‘હંમેશાં માટે’ના શપથ સાથે જમણી બાજુ સ્વાઇપ કરે છે, જે આગામી સપ્તાહના અંત સુધી માંડ ચાલે છે. મિત્રતામાં પણ ઉપર શરતો જેવી ફૂદરડી થઈ ગઈ હોય છે – ‘જ્યાં સુધી તે અનુકૂળ હોય ત્યાં સુધી.’
સમાજશાસ્ત્રી ઝિગ્મન્ટ બૌમન આ યુગને ‘પ્રવાહી આધુનિકતા’નો યુગ કહે છે – બધું વહે છે, કંઈ સ્થિર રહેતું નથી. આવી પ્રવાહિતામાં, વચનો પણ ઓગળી જાય છે.
જો બધા નિયમો અને કાયદાઓ દૂર કરવામાં આવે તો શું બાકી રહે છે? સભ્યતા વચનોનું સંકીર્ણ જાળું છે. ખેડૂત વાવણીનું વચન આપે છે, શિક્ષક શીખવવાનું વચન આપે છે. બંધારણ પોતે રાજ્ય અને નાગરિક વચ્ચેનું વચન છે.
તમારા હાથમાં રહેલા પૈસા પણ એક વચન છે : ‘હું ધારકને આટલી રકમ રકમ ચૂકવવાનું વચન આપું છું…. ’ જ્યારે વચનો તેમનું વજન ગુમાવે છે ત્યારે પાયામાં તિરાડ પડે છે. ફુગાવો ફક્ત આર્થિક નથી – તે નૈતિક પણ છે.
આ પણ વાંચો…કેનવાસ: ઝીંદગી કૈસી યે પહેલી હાયે…. !
રાજ્યો અને કોર્પોરેશનોથી આગળ, ખાનગી દુનિયાનો વિચાર કરો. એક બાળક શાંતિથી સૂઈ જાય છે, કારણ કે માતા-પિતાએ તેને બોલ્યા વિના સુરક્ષાનું વચન આપેલું છે. એક વૃદ્ધ માતા હજુ પણ દરવાજા પર રાહ જુએ છે, કારણ કે તેના દીકરાએ એક વખત કહ્યું હતું, ‘હું દિવાળી સુધીમાં પાછો આવીશ.’ વચનો અદ્રશ્ય દોરાનો પુલ છે. એકવાર તૂટ્યા પછી તમે તેમને ગાંઠોથી બાંધી શકતા નથી – પુલ હંમેશાં ઢીલો પડી જાય છે.
હજુ પણ આશા છે. ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે લોલક અવિરત ગતિમાં ડોલન કરે છે. જાપાની વ્યવસાય સંસ્કૃતિમાં, સન્માન અને પ્રતિષ્ઠા હજુ પણ કરાર કરતાં વધુ વજન ધરાવે છે. સમગ્ર આફ્રિકાના આદિવાસી સમુદાયોમાં, પવિત્ર વૃક્ષ નીચે લેવાયેલી શપથ કોર્ટના સમન્સ કરતાં વધુ મજબૂત ગણાય છે. આપણા અતિ-ડિજિટલ જીવનમાં પણ, મૃત્યુશય્યા પર બોલાયેલી શપથ અથવા પ્રેમના શપથ હજુ પણ પ્રાચીન ભારેપણું ધરાવે છે તો પણ આપણે ‘અભી બોલા અભી ફોક’ને નવો સિદ્ધાંત આદર્શ માનીને આગળ વધી રહ્યા છીએ.
કદાચ પડકાર એ નથી કે વચનો ગાયબ થતા જાય છે, પરંતુ આપણે તેમને એટલા બધા અતિશયોક્તિપૂર્ણ બનાવી દીધા છે કે તે સસ્તા થઈ ગયા છે. આપણે વચનો ખૂબ સરળતાથી, ઘણી વાર, ખૂબ હળવાશથી આપીએ છીએ અને તેનું પાલન કરતા નથી. સંસ્કૃતિઓ વચનોના પાયા પર સમૃદ્ધ થાય છે અને જ્યારે માણસો દગો કરે છે ત્યારે સમાજની વ્યવસ્થામાં લૂણો લાગે છે. કરાર સોદાનું રક્ષણ કરી શકે છે, પરંતુ ફક્ત એક શબ્દ જ આત્માનું રક્ષણ કરે છે. શું આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ-અઈંને આપણે નવી ક્રાંતિ માની લઈશું? પોતાના શબ્દો પર ખરું ઉતરવું એ જ અસલી ચાવી નથી?
