સુખનો પાસવર્ડ : આપણી પાસે શું નથી એના કરતાં શું છે એ જાણવું વધુ જરૂરી

• આશુ પટેલ

થોડા સમય અગાઉ નાગપુરમાં વિજય કાલિદાસ ખાનદાતે નામનો યુવાન અકાળે મૃત્યુ પામ્યો. પોલીસે પહેલાં તો અકસ્માતનો કેસ નોંધ્યો, પરંતુ પછી પોસ્ટમોર્ટમ રિપોર્ટમાં એવું બહાર આવ્યું કે તેના શરીરમાં ઝેર જવાને કારણે તેનું મૃત્યુ થયું હતું. ડોક્ટરે કહ્યું કે આ ઝેર કોઈ માણસ પોતાની જાણ સાથે પી જાય એવી શક્યતા નથી. એટલે શંકાને આધારે પોલીસે તપાસ શરૂ કરી. પોલીસે વિજયના ફોન કોલ્સ ચકાસ્યા તો ખબર પડી કે તેના પર છેલ્લો કોલ મંથન ચકોલે નામના યુવાનનો આવ્યો હતો. મંથન વિજયનો મિત્ર હતો. પોલીસે તેની પૂછપરછ કરી ત્યારે તેણે કહ્યું, ‘હા, મેં વિજયને કોલ કર્યો હતો. અમે બંને સાથે પાનની દુકાને ગયા હતા, પણ એ પછી તે ઘરે જતો રહ્યો હતો.’ પોલીસે તેને પૂછ્યું કે ‘તમે બંનેએ કંઈ ખાધુંપીધું હતું?’ મંથને કહ્યું, ‘અમે બંનેએ ઠંડું પીણું પીધું હતું, પણ પછી હું મારા ઘરે ગયો અને વિજય તેના ઘરે જતો રહ્યો હતો.’ પોલીસે તેની આકરી પૂછપરછ કરી ત્યારે તેણે કબૂલી લીધું કે ‘મેં વિજયને ઠંડા પીણામાં ઝેર આપી દીધું હતું!’

પોલીસે કારણ પૂછ્યું તો તેણે કહ્યું, ‘વિજય પૈસાવાળા પરિવારનો દીકરો હતો અને તેના કુટુંબે થોડા સમય અગાઉ જ મોડર્ન એમિનિટીઝ સાથેનું બે માળનું ઘર બંધાવ્યું હતું એટલે મને તેની ઈર્ષા થતી હતી એટલે મેં તેના ઠંડા પીણામાં વાંદાને મારવા વપરાતું ઝેર નાખી દીધું હતું. જોકે હું તેને મારવા નહોતો. હું ઇચ્છતો હતો કે તેની તબિયત ખરાબ થઈ જાય!’

મંથનનું ઘર નાનકડું હતું એટલે તેને વિજયની ઈર્ષા થતી હતી એટલે તેણે ઠંડા પીણામાં ઝેર મેળવીને તેના મિત્રને મારી નાખ્યો! ઈર્ષાને કારણે એક મિત્રે જીવ ગુમાવ્યો અને એક મિત્ર જેલમાં ધકેલાઈ ગયો.

આ કિસ્સા પરથી એ બોધપાઠ લેવા જેવો છે કે પોતાની પાસે જે હોય એનાથી માણસે સંતોષ રાખવો જોઈએ અને જો એનાથી સંતોષ હોય તો તેનામાં ઈર્ષાની લાગણી જન્મે નહીં.

ઘણા સમય અગાઉ એક વાર્તા વાંચી હતી. એક કૂતરાને તેનો માલિક નદીકિનારે ફરવા લઈ ગયો હતો. કૂતરો રમણીય નદીકિનારે ફરી રહ્યો હતો એ વખતે એણે નદીમાં તરી રહેલી એક માછલી જોઈ. તેના મનમાં તે માછલી માટે ઈર્ષા જન્મી. એને થયું કે આ માછલી કેટલી સુખી છે! એ મનફાવે એ રીતે પાણીમાં તરી શકે છે. એના પર કોઈ બંધન નથી, એનો કોઈ માલિક નથી. તેને આનંદ જ આનંદ છે. એ જ વખતે માછલીએ તે કૂતરાને જોયો અને એને કૂતરાની ઈર્ષા થઈ કે આ કૂતરો કેટલો નસીબદાર છે. એનું ધ્યાન રાખવાવાળું કોઈક છે. એ જમીન પર હરીફરી શકે છે, ઈચ્છા થાય ત્યારે પાણીમાં પણ આવી શકે છે. એની જિંદગી કેટલી સારી કહેવાય!

તકલીફ એ જ છે કે લોકોને પોતાની પાસે જે હોય છે એનાથી સંતોષ નથી હોતો. મોટા ભાગના માણસો પોતાની બીજાની સાથે સરખામણી કરે છે એટલે સતત દુ:ખી થતા રહે છે. માણસ પોતાની પાસે શું નથી એના કરતાં પોતાની પાસે શું છે એ જોતા શીખી જાય તો સંતોષ સાથે જિંદગી જીવી શકે અને તેને કોઈની ઈર્ષા ન થાય.

પોતાની પાસે જીવન માટેની મૂળભૂત જરૂરત પૂરી કરવા પણ કશું ન હોય છતાં માણસ ધારે તો સંતોષ પામી શકે.

ઘણા સમય અગાઉ એક મા-દીકરાની વાર્તા ક્યાંક વાંચી હતી. એનો સાર કૈંક આવો હતો:

શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં ઘાસની ઝૂંપડીમાં રહેતી એક માતા પોતાનાં નાનકડા દીકરાને ઠંડીથી બચાવવા માટે જૂના અખબારો અને ઘાસ ઢાંકીને સૂવડાવી રહી હતી. બાળકનું ધ્યાન ઠંડીથી હટીને બીજે જાય એ માટે માતાએ તેને પરીકથા કહેવાની શરૂઆત કરી. માતા પરીકથા કહી રહી હતી ત્યારે દીકરાના મનમાં એક સવાલ જાગ્યો. તેણે પરીકથા કહી રહેલી માતાને અચાનક અધવચ્ચે અટકાવીને પૂછ્યું :

‘હેં મા,જેની પાસે જૂનાં છાપાં અને ઘાસ ના હોય એવા બિચારા ગરીબ માણસો આવી ઠંડીથી બચવા શું કરતા હશે?’

આનાથી વિપરીત રીતે આલીશાન ઘરમાં રહેતા ઘણા માણસો પોતાનાથી વધુ શ્રીમંત હોય એવા માણસોની ઈર્ષા કરીને દુ:ખી થતાં હોય છે. પોતાની પાસે જે હોય એનાથી સંતોષ ન હોય એને કારણે તેમને બીજા માણસોની ઈર્ષા થતી હોય છે.

આ સંદર્ભમાં સંત ઈબ્રાહિમના જીવનનો એક કિસ્સો જાણવા જેવો છે. ઈબ્રાહિમ એક વાર પોતાની ઝૂંપડીમાં બેસીને કોઈ ગ્રંથ વાંચી રહ્યા હતા. એ વખતે તેમને એક માણસ મળવા આવ્યો. એ માણસે તેમને પ્રણામ કર્યા. ઈબ્રાહિમે તેને એક ફાટેલી ચટાઇ પાથરીને તેના પર બેસવા કહ્યું. પેલા આગંતુકે એ ફાટેલી ચટાઈ અને બીજી બધી જર્જરિત વસ્તુઓ જોઈ. સંત ઈબ્રાહિમ જેવા મહાન માણસની આવી દશા જોઈને તેને દુ:ખ થયું.

તે માણસે સંત ઈબ્રાહિમ સાથે પોતાને મૂંઝવતા કેટલાક સવાલો વિશે વાત કરી. ઈબ્રાહિમે ધીરજપૂર્વક તેના સવાલોના જવાબ આપ્યા. તે માણસને ઈબ્રાહિમ સાથે વાતો કરીને બહુ સારું લાગ્યું અને તેણે ઈબ્રાહિમની વિદાય લીધી.

બીજે દિવસે તે માણસ ઈબ્રાહિમને મળવા પાછો આવ્યો. એ વખતે તેના હાથમાં એક કોથળી હતી. તેણે એ કોથળી ઈબ્રાહિમના પગ પાસે મૂકતાં કહ્યું,‘હું આપને આ નાનકડી ભેટ આપવા માગું છું. આ ભેટ સ્વીકારીને મારા પર ઉપકાર કરો.’

ઈબ્રાહિમે એ કોથળીને અડ્યા વિના જ પૂછ્યું, ‘આમાં શું છે?’

પેલા માણસે કહ્યું, ‘એમાં સોનામહોરો ભરી છે. હું તમારી ગરીબીથી વ્યથિત થઈને તમારા માટે લાવ્યો છું.’

ઈબ્રાહિમે તેને કહ્યું, ‘તમે મને આ સોનામહોરો મારા પ્રત્યેના આદર અને પ્રેમને કારણે આપતા હશો,પણ હું એ સ્વીકારી શકું એમ નથી.

પેલો આશ્ર્ચર્યચકિત થઈ ગયો. પૂછયું : ‘તમે આ સોનામહોરો સ્વીકારવાની ના કેમ પાડો છો? તમારી પાસે એક સારી ચટાઈ પણ નથી. તમારી ગરીબી જોઈને મારું હૃદય દ્રવી ઊઠયું છે એટલે હું આ સોનામહોરો લાવ્યો છું. તમે એ સ્વીકારવાની ના શા માટે પાડો છો?’

ઈબ્રાહિમે કહ્યું, ‘એનું કારણ એ છે કે હું કોઈ ગરીબ માણસ પાસેથી દાન કે ભેટ લેતો નથી.’

પેલો માણસ ઉછળી પડ્યો ‘તો તો તમારે આ સોનામહોરો સ્વીકારવી જ પડશે. હું તો અત્યંત ધનાઢ્ય માણસ છું!’

ઈબ્રાહિમે કહ્યું,‘તમારા માનવા પ્રમાણે તમે ધનાઢ્ય હશો, પણ તમને ઈચ્છા નથી થતી કે તમારા ધનમાં હજી વધારો થાય? તમારાથી વધુ ધનાઢ્ય માણસને જોઈને તમને એવું નથી થતું કે આનાથી પણ વધુ ધન મારે કમાવું છે?’

‘હા એવી ઈચ્છા તો મને થાય જ છે. અને બધાને એવી ઇચ્છા તો થાય જ ને!’

‘એટલે જ તમે મારી નજરે ગરીબ છો. જે માણસને પોતાની જરૂરત કરતાં અનેકગણું મળી ગયું હોય છતાં તેને સંતોષ ન હોય એ માણસ ગરીબ જ કહેવાય! અને મારી પાસે જે છે એનાથી મને સંતોષ છે એટલે મારા માટે આ સોનામહોરો નકામી છે!’ ઈબ્રાહિમે પેલા શ્રીમંતને શાંતિથી સમજાવ્યો.

આપણે સંતોની જેમ તો ન વિચારી શકીએ, પણ આપણી પાસે જેટલું હોય એનાથી સંતોષ માનીએ તો જીવનને માણી શકીએ

(અહી સાચા સંતોની વાત છે. અત્યારના સમયમાં તો મોટા ભાગના બાબાઓ-મહારાજો ધનમાં આળોટતા હોય છે. આવા ફાઇવસ્ટાર બાવાઓ અબજો રૂપિયાના આર્થિક સામ્રાજ્યો ઊભાં કર્યાં પછી પણ ભીખ માગતા રહેતા હોય છે!)

મુંબઈ જેવા શહેરમાં વન બેડરૂમના ફ્લેટમાં રહેનારા કોઈ પણ માણસને મોટા ફ્લેટમાં રહેનારા માણસની ઈર્ષા થતી હોય ત્યારે એ ભૂલી જતો હોય છે કે લાખો માણસો ઝૂંપડામાં કે ચાલમાં રહેતા હોય છે!

માટે આપણી પાસે શું નથી એના કરતાં શું છે એ નજર સામે રાખીને જીવતા શીખી જઈએ તો જીવન ઉત્સવ જેવું બની શકે.

આપણ વાંચો:  સર્જકના સથવારે: જન્મ શતાબ્દી વંદના: શબ્દના શિલ્પી ને સંયમી વાણીના કવિ નિરંજન ભગત