મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ: બાળકનું સ્ક્રીન-એક્સપોઝર માનસિક વિકાસ માટે કેટલું જોખમી?

બાળક સ્ક્રીન સાથે વ્યસ્ત રહે ત્યારે આસપાસના વયસ્ક લોકો સાથે વાતચીતનો અવસર એ ગુમાવી દે છે. સવાલ-જવાબ કરવા, નામ વાંચવાં, ઈશારાઓથી પ્રતિક્રિયા આપવી, આઈ-કોન્ટેક્ટ કરવો જેવી નાની-નાની ક્રિયા બાળકોમાં ભાષા-વિકાસ માટે પાયાના પથ્થર સમાન છે.

• રાજ ગોસ્વામી

મમ્મી બાળકને કોળિયા ભરાવતી હોય ત્યારે બાળક થાળીને બદલે સ્ક્રીન તરફ ઝુકેલું હોય એવું ‘મધુર’ દ્રશ્ય હવે ઘણાં ઘરોમાં જોવા મળે છે, પણ તે આપણી પારિવારિક આદતો અને બાળકોના વિકાસને લઈને ઊંડા નિહિતાર્થનો સંકેત પણ છે.

અમુક રાજ્યોને પણ આ દિશામાં વિચારવાની પ્રેરણા મળે તેવા એક અભ્યાસમાં, ‘ઇન્ડિયન એકેડમી ઓફ પેડિયાટ્રિક્સ’ના કેરળ વિભાગે કહ્યું છે કે રાજ્યમાં બે વર્ષની નીચેનાં 89.1 ટકા બાળકો સ્ક્રીનનાં વ્યસની થઇ ગયાં છે.
પ્રમુખ કારણ એ છે કે તેમને ખવડાવવા માટે, ઊંઘાડવા માટે કે રડતાં હોય તો શાંત કરવા માટે તેમની સામે સ્ક્રીન ધરી દેવામાં આવે છે.

આ અભ્યાસ ‘કેરળ હેલ્થ સર્વિસિસ’ના નિઓનેટોલોજિસ્ટ અને આઈએપીના કોલ્લમ જિલ્લા અધ્યક્ષ ડૉ. મનોજ મોનીએ કર્યો હતો. તેમના સરકારી ક્લિનિકમાં નિયમિત 18-મહિનાના રસીકરણ માટે લાવવામાં આવતાં બાળકોની તપાસ દરમિયાન તેમણે આ અભ્યાસ કયો હતો, જેનો નિષ્કર્ષ સ્પષ્ટ હતો. જે પરિવારોમાં માતાઓ ખાલી હાઈ-સ્કૂલ સુધી ભણી હતી તે ઘરોમાં તમામ (100 ટકા) બાળકો સ્ક્રીનનાં વ્યસની હતાં. તેનાથી વિપરીત, જે માતાઓ પોસ્ટ-ગ્રેજ્યુએટ હતી ત્યાં સ્ક્રીન ટાઇમ 80 ટકા હતો. અર્થાત્, માતાઓનું શિક્ષણ જેટલું વધુ હોય તેટલું બાળકોનો સ્ક્રીન-ટાઇમ ઓછો હોય, છતાં તે સુરક્ષિત તો ન જ કહેવાય. ભણેલા-ગણેલા પરિવારોમાં પણ આ સ્થિતિ વ્યાપક છે.

સંયુક્ત પરિવારોમાં રહેતાં બાળકોમાં 91.5 ટકા સ્ક્રીન એક્સપોઝર જોવા મળ્યું હતું. વિભક્ત પરિવારોમાં આ આંકડો થોડો ઓછો- 78.9 ટકા છે. મતલબ: સંયુક્ત પરિવારોમાં બાળકો વધુ સ્ક્રીન જોવે છે. તેનું કારણ એ હોઈ શકે કે વધુ સભ્યો હોવાને કારણે બાળક અનેક લોકોની દેખરેખમાં રહે છે, અને સૌની વ્યસ્તતા અથવા સંભાળ રાખવાના પડકારને કારણે સ્ક્રીન સરળ વિકલ્પ બની જાય છે અથવા વિવિધ સભ્યો બાળકોને શાંત કરવા માટે કે મનોરંજન માટે તેમને સ્ક્રીન આપે છે.

ભારતમાં જનસામાન્ય સમસ્યાઓ અને નાનાં બાળકો પર થયેલા ઘણા અભ્યાસોમાં વારંવાર એવું જાણવા મળ્યું છે કે બાળકોમાં સ્ક્રીનનું એક્સપોઝર વ્યાપક છે. કેટલાક મોટા શહેરોમાં અને વિશિષ્ઠ સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે ક્વોલિટી ટાઈમના બહાને બાળકોને સ્ક્રીન પર વળગાડી દેવાનું ચલણ સૌથી મોખરે છે. એક અભ્યાસમાં બાળકોને ખવડાવાનાં મુખ્ય કારણોમાં સ્ક્રીનનો ઉપયોગ લગભગ 46 ટકા હતો. બીજો એક અભ્યાસ કહે છે 80 ટકાથી વધુ પરિવારોમાં બાળકોને ટીવી સામે બેસાડીને ખવડાવવામાં આવે છે. આવી આદતોની બાળકોના વિકાસ પર અસર પડે છે.

આ પણ વાંચો…ર્નિંગ મ્યૂસિંગ: એક બાળક…એક મંચ આત્મવિશ્વાસ ને પેરેન્ટિંગના સબક

‘અમેરિકન મેડિકલ એસોસિએશન’ના જર્નલ જામા પેડિયાટ્રિક્સનો રિપોર્ટ કહે છે કે એક વર્ષની ઉંમરમાં વધુ પડતા સ્ક્રીન-એક્સપોઝર પછી બાળકમાં કોમ્યુનિકેશન અને પ્રોબ્લેમ-સોલ્વિંગની ક્ષમતા વિલંબથી વિકસે છે એટલે કે શરૂઆતની ઉંમરમાં આવી જતી સ્ક્રીનની નિર્ભરતા બાળકોમાં બોલવા-સમજવાના અવસર ઓછા કરે છે, કારણ કે બાળક સ્ક્રીન સાથે વ્યસ્ત રહે ત્યારે તે તેની આસપાસના વયસ્ક લોકો સાથે વાતચીતનો અવસર ગુમાવી દે છે. સવાલ-જવાબ કરવા, નામ વાંચવાં, ઈશારાઓથી પ્રતિક્રિયા આપવી, આઈ-કોન્ટેક્ટ કરવો જેવી નાની-નાની ક્રિયાઓ બાળકોમાં ભાષા-વિકાસ માટે પાયાના પથ્થર સમાન છે. બાળકો જેટલાં વહેલાં અને જેટલાં વધુ સ્ક્રીનના સંપર્કમાં આવે છે, તેમની ભાષાઈ કુશળતા પર એટલો જ નકારાત્મક પ્રભાવ જોવા મળે છે.

બાળકનું મોઢું સ્ક્રીન તરફ રાખીને તેને ખવડાવાની ટેવથી તેનું ધ્યાન આહારને બદલે વિજ્યુઅલ-ઉત્તેજના પર રહે છે. તેનાથી તેની સતર્કતા (એટેન્શન) ક્ષમતા પર અસર પડે છે, ભોજન સાથે જોડાયેલી સ્વાદ, ગંધ અને તેની બનાવટને સમજવાની સમજ ઘટે છે અને ખાવાનું ખાવું તે યંત્રવત બની જાય છે. લાંબા સમય સુધી આવી આદત એટેન્શન સંબંધિત સમસ્યા, ખાવા-પીવાની અનિયમિતતા અને આહાર સંબંધી અસંતુલિત ટેવોને જન્મ આપે છે.

અન્ય અનેક અભ્યાસોમાં એવું પણ જાણવા મળ્યું છે કે સ્ક્રીન સામે રાખીને ખાવાથી બાળકોમાં સ્થૂળતા અને પેટની બીમારીઓ પણ થાય છે. ખાતી વખતે પેરેન્ટ્સ અને બાળક વચ્ચે ‘કેમ નથી ખાતો?’ અથવા ‘આ ખાવાનું કેવું છે?’ અથવા ‘ચાવીને ખા’ જેવા નાનકડા સંવાદો બાળકોના સામાજિક-ભાવનાત્મક વિકાસ માટે જરૂરી છે. જો તેની જગ્યા સ્ક્રીન લઈ લે તો બાળકો અને તેમની દરકાર કરનારાઓ વચ્ચેની ઘનિષ્ઠતા ઓછી થઇ જાય છે. પછી પરંપરાગત પેરેન્ટિંગની જગ્યાએ સ્ક્રીન-પેરેન્ટિંગ આવી જાય છે. આના કારણે બાળકની ભાવનાત્મક સુરક્ષા અને આત્મ-નિયંત્રણ ક્ષમતાઓ પર અસર પડી શકે છે. પિતા- માતા પણ આના પર બહુ ધ્યાન નથી આપતા, કારણ કે એ લોકો ખુદ મોબાઈલ ફોનનાં વ્યસની છે.

ભોજનનો સમય પરિવારોમાં બાળક અને પેરેન્ટ્સ વચ્ચે ઘનિષ્ઠતા વધારવાનો છે. આપણું વર્તમાન જીવન આમ પણ ઘણું વ્યસ્ત રહે છે. ખાતી વખતે એકબીજા સાથે વાતો કરવી એ સદીઓ જૂની પરંપરા રહી છે અને તેના ચોક્કસ ભાવનાત્મક લાભ પણ છે. હવે પેરેન્ટ્સ અને બાળકો સ્ક્રીનમાં મોઢું ઘાલી રાખે છે. એવું નથી કે સ્ક્રીન શેતાન છે, પણ આપણે તેની સાથે કેવી રીતે પનારો પાડવો તેની શિસ્ત નથી વિકસાવી.

કેટલીક ડિજિટલ સામગ્રીઓ અને વીડિયો-કોલ ક્યારેક ઉપયોગી હોઈ શકે છે અને વ્યસ્ત માતા- પિતાઓ માટે સ્ક્રીન અસ્થાયી મદદરૂપ પણ થઈ શકે છે, પરંતુ મુખ્ય મુદ્દો છે બાળકો માટે સરળતાથી સ્ક્રીનની ઉપલબ્ધી તેમના માનસિક વિકાસ માટે જોખમી છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન અને બાળકોના વિશેષજ્ઞ ઓછી ઉંમરના બાળકો માટે સ્ક્રીન-સમયને કડક રીતે મર્યાદિત કરવાની સલાહ આપે છે. કેરળનો અભ્યાસ આ જ વાત કરે છે. હવે પૂરા ભારતમાં પણ આ વિશે વ્યાપક જાગૃતિની જરૂર છે.

આ પણ વાંચો…મોર્નિંગ મ્યૂસિંગ : મલાલા યુસુફજઈ: મહાનતાના બોજથી સ્વયં બનવાની સરળતા સુધીની યાત્રા