કેન્વાસ: ફિલ્મો ઉપર ક્યાં સુધી કાતર ચાલતી રહેશે?

-અભિમન્યુ મોદી
સિનેમા એક સદી કરતાં પણ વધુ લાંબા સમયથી અભિવ્યક્તિનું એક શક્તિશાળી માધ્યમ રહ્યું છે. જે ફિલ્મ સર્જકોને સમાજને પ્રતિબિંબિત કરવાની, સ્થાપિત ધોરણોને પડકારવાની અને સોસાયટીમાં પરિવર્તનને પ્રેરિત કરવા માટે એક સશક્ત માધ્યમ આપે છે. તેમ છતાં વિશ્ર્વના ઘણા દેશમાં આ માધ્યમને સેન્સરશીપ દ્વારા સખત રીતે નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે, જે ઘણી વખત કહેવાની જરૂર હોય તેવી વાર્તાઓને પણ પ્રતિબંધિત કરતાં અચકાતા નથી. રાજકીય દમનથી લઈને મોરલ પોલિસિંગ સુધી, સેન્સરશિપનું પ્રમાણ અને તીવ્રતા વિવિધ દેશોમાં બદલાતું રહે છે.

જોકે, એક વાત બધે જ સુસંગત રહે છે: ફિલ્મ સર્જકો સતત મર્યાદાઓને ઓળંગીને સિનેમાના માધ્યમને આગળ ધપાવવાનું ચાલુ રાખે છે. એ મૂકવામાં આવેલા પ્રતિબંધોને પડકારતા રહે છે ને ફિલ્મો બનાવવાનું બંધ કરતા નથી. આ ફિલ્મો માત્ર કળાકૃતિ જ નહીં, પણ પ્રતિકારક કૃત્યોનાં પ્રતીક પણ બની જાય છે. ફિલ્મો સમાજમાં એવી ચર્ચા પ્રેરે છે, જેને સત્તાધીશો બંધ કરી શકતા નથી. વિશ્ર્વભરના પ્રેક્ષકો જુદી જુદી ફિલ્મો સાથે સંધાન સ્થાપી શકે છે. ફિલ્મની ભાષા ભલે જુદી હોય પણ પ્રેક્ષકો તેની લાગણી સમજી શકે છે.

એક સૌથી અગ્રણી ઉદાહરણ ઈરાનમાંથી લઈ શકાય. તે બંધિયાર દેશમાં જાફર પનાહી અને અસગર ફરહાદી જેવા દિગ્દર્શકોએ રાજકીય અને સામાજિક મુદ્દાઓની સૂક્ષ્મ ટીકા કરતી ફિલ્મો બનાવવા માટે કડક સેન્સરશિપનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. ફિલ્મો બનાવવા પર પ્રતિબંધ હોવા છતાં, પનાહીએ ‘ધીસ ઈઝ નોટ અ ફિલ્મ’ (૨૦૧૧) બનાવી હતી. જેમાં સેન્સરશિપ સામે શક્તિશાળી વિરોધ દર્શાવવામાં આવ્યો હતો. એ જ રીતે, ફરહાદી દ્વારા ‘ધ સેલ્સમેન ’(૨૦૧૬) રિલીઝ કરવામાં આવી હતી, જે એક ઘરેલું નાટક છે અને તેની વાર્તામાં દમનકારી વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિઓ દ્વારા થતા અન્યાય ઉપર વ્યંગ કરવામાં આવ્યો હતો.

આવી ફિલ્મોની વાર્તા એક કરતાં વધુ પાસાં દર્શાવતી હતી. પ્રેક્ષકો તે ફિલ્મને એક કરતાં વધુ વખત જુએ તો તે વાર્તામાં એકની નીચે રહેલા બીજા સ્તરને સમજી શકે. કડવું સત્ય કહેવાની દરેક દિગ્દર્શકની એક આગવી શૈલી હોય. અમુક સર્જક સુગર કોટેડ સત્ય રજૂ કરે તો અમુક કડવા સત્યને કોઈ ફિલ્ટર વિના સિનેમાના પડદે મૂકી દે.

સૌથી વધુ સેન્સર કરાયેલા ફિલ્મ ઉદ્યોગોમાંનો એક ચીનમાં છે. ઝાંગ યિમૌ જેવા દિગ્દર્શકોએ ચીની સમાજની કાળી બાજુઓ તેની ફિલ્મોમાં દર્શાવી હતી માટે એમની ફિલ્મો ઉપર પ્રતિબંધ મુકાયો હતો. એમની ફિલ્મ ‘ટુ લાઇવ’ (૧૯૯૪), વિદેશમાં વિવેચકો દ્વારા વખાણવામાં આવી હોવા છતાં સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિને કારણે થતી વેદનાના નિરુપણ માટે ચીનમાં તેના પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો.

એવી જ રીતે, ચેન કાઈગેની ‘ફેરવેલ માય કંક્યુબાઈન’ (૧૯૯૩) તેના સમલૈંગિકતાના સંશોધન અને ચીનના સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનમાં કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની ભૂમિકાના ટીકાત્મક ચિત્રણ માટે પ્રતિબંધિત કરવામાં આવી હતી. આ ફિલ્મોને તેમની પોતાની સરકારો દ્વારા નકારી કાઢવામાં આવી હોવા છતાં એ ફિલ્મોએ આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતા પ્રાપ્ત કરીને સાબિત કર્યું કે કલાને એ રીતે દબાવી કે છુપાવી શકાય નહિ.

સેન્સરશિપનો મુદ્દો રાજકીય મુદ્દાઓથી પણ આગળ વિસ્તરતો હોય છે. ભારતમાં, જ્યાં મોરલ પૉલિસિંગ ઘણીવાર રાજકીય સેન્સરશિપ જેટલી કડક હોય છે; કૠઇઝચ+ અધિકારો, જાતીયતા અને ધર્મ જેવા નિષિદ્ધ વિષયો દર્શાવતી ફિલ્મોએ નોંધપાત્ર પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે.

દીપા મહેતાની ‘ફાયર’ (૧૯૯૬) લેસ્બિયન સંબંધો વિશેની ફિલ્મ હતી. તે ફિલ્મે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રશંસા મેળવવા છતાં ભારતમાં હિંસક વિરોધ અને સેન્સરશિપનો સામનો કરવો પડ્યો. એ જ રીતે, અનુરાગ કશ્યપની ‘ઉડતા પંજાબ’ (૨૦૧૬) જેણે પંજાબ રાજ્યમાં ડ્રગની સમસ્યાને હાઈલાઈટ કરી હતી. તે ફિલ્મે નિર્માતાઓની તરફેણમાં ચુકાદો આવતા પહેલા સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઑફ ફિલ્મ સર્ટિફિકેશન તરફથી ગંભીર કાપકૂપીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો અને ત્યારબાદ જ ફિલ્મને રિલીઝ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

ન્યૂનતમ સંપાદન અને સર્જનાત્મક સ્વતંત્રતા માટેની આ લડાઈઓ એવા સમાજોમાં મોટા સંઘર્ષોને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જ્યાં પરંપરાગત મૂલ્યોને જાળવવા અને અસંમત અવાજોને દબાવવાના સાધન તરીકે રાજકીય સેન્સરશિપનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

રશિયામાં એન્ડ્રે ઝ્વ્યાગિનસેવ દ્વારા નિર્દેશિત ‘લેવિઆથન’ (૨૦૧૪) જેવી ફિલ્મોને રશિયન ઓર્થોડોક્સ ચર્ચ અને રાજ્યમાં ભ્રષ્ટાચારની ટીકા કરવા બદલ સરકારી અધિકારીઓના તીવ્ર વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રશંસા મેળવી હોવા છતાં તે રશિયન સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો માટે અપમાનજનક ફિલ્મ માનવામાં આવી હતી. તે ફિલ્મને કારણે કલાત્મક સ્વતંત્રતા વિરુદ્ધ રાજ્ય નિયંત્રણ પર જુદા જુદા પ્લેટફોર્મ ઉપર ગરમ ચર્ચા શરૂ થઈ હતી.

આવી અને બીજી અગણિત ફિલ્મો વિશ્ર્વભરના ફિલ્મ નિર્માતાઓની સર્જનાત્મક ભાવનાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. સારી ફિલ્મો ઉપર દમનકારી સેન્સરશિપ હોવા છતાં ફિલ્મ સર્જકો યથાસ્થિતિને પડકારતી કળાનું નિર્માણ કરવાનું ચાલુ રાખે છે. જે ફિલ્મોને અનુમતિ નથી મળતી તે તેના દેશની સીમાઓ વટી જઈને બીજા સમાજો સમક્ષ રજૂ થાય છે અને પબ્લિકને અણગમતા સત્યનો સામનો કરવા માટે તૈયાર કરે છે.

આ રીતે, વિશ્ર્વ સિનેમાના ઇતિહાસમાં ઘણી ફિલ્મોએ સંવાદ, પ્રતિબિંબ અને આખરે પરિવર્તનના દરવાજા ખોલી આપ્યા છે.