સર્જકના સથવારે: જન્મ શતાબ્દી વંદના: શબ્દના શિલ્પી ને સંયમી વાણીના કવિ નિરંજન ભગત

• રમેશ પુરોહિત

ગુજરાતી ભાષાના અગ્રગણ્ય કવિ નિરંજન ભગતનું આ જન્મ શતાબ્દી વર્ષ ચાલે છે. ચાલો આ આપણા કવિતા આતશના ઝળહળતા સિતારાના જીવન-કવનની ઝાંખી કરીએ. કોઈ પણ સર્જક જીવે છે એમના ભાવકોના મનમાં. કવિ એમની પ્રયોગો કરવાની આવડત, નવીન વિચારસરણી કે જુદો અભિગમ ધરાવવાની શક્તિથી સ્થાન પામતો હશે પણ એને ખરેખરું માન તો મળે છે લોકોના હૃદયમાં એમના થોડાંક ઉત્તમ કાવ્યોને લીધે કે એમની લોકોના દિલ સુધી પહોંચવાની શક્તિને લીધે. ગુજરાતી કવિતા સાહિત્યમાં આવા કવિઓની યાદીમાં નિરંજન ભગતનું નામ પણ મોખરાનું છે.

કવિતા જગતમાં ઉમાશંકર જોશી જેવા હાજર હોય ત્યારે પોતાના તેજથી પ્રકાશીને પોતાની કેડી કંડારનાર નિરંજન ભગત અને રાજેન્દ્ર શાહનો પ્રવેશ લગભગ એક સાથે જ. જોકે એ બે વચ્ચેનો ભેદ છે પણ આજે કવિતાની વાત આવે ત્યારે બન્નેના નામ સાથે બોલાય છે. આ બન્ને કવિઓને બંગાળી ભાષાનું જ્ઞાન અને સમજ ખરાં અને મોહ પણ એટલો જ. નિરંજન અંગ્રેજીના પ્રાધ્યાપક એટલે પશ્ર્ચિમના અને યુરોપના સર્જકો વિશે એ અધિકારપૂર્વક લખી-બોલી શક્યા. ઍલિયર હોય કે ઑડેન હોય કે પછી રિલ્કે કે બોદ્લેર હોય કે પછી કોઈ પણ મોટા ગજાનો સર્જક હોય એની વાત નિરંજન જ્યારે પણ કરતા ત્યારે એ જાણે કે સમગ્રને આત્મસાત્ કરીને બોલતા હોય એમ લાગે. નિરંજન બોલે ત્યારે એને વિચારો કે અભિવ્યક્તિ માટે ફાંફા મારવા પડતા ન હતા. વાણી આપોઆપ પ્રકટે અને અર્થ એને અનુસરે.

નિરંજનનો જન્મ 18 મે, 1926ના દિવસે. કાવ્યસ્થ 1 ફેબ્રુઆરી 2018. એમને ગુજરાતી સાહિત્ય-પૂર્વાર્ધ ઉત્તરાર્ધ માટે 1999નો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર એનાયત થયો હતો. એમનો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ ‘છંદોલય’ 1949માં પ્રકટ થયો અને ગુજરાતી કવિતામાં એક નવા વળાંકના દર્શન થયા. એ જ વર્ષે એમને ‘કુમાર’, ચન્દ્રક મળ્યો. એ પછી 1950માં ગીત સંગ્રહ ‘ક્ધિનરી’, 1954માં ‘અલ્પવિરામ’ અને 1957માં આ ત્રણ કાવ્ય સંગ્રહોમાંથી પસંદ કરેલા અને મુંબઈ મહાનગરના વસવાટ અને અનુભવે લખાયેલા નગર-સંસ્કૃતિની આધુનિક કવિતાનાં ‘પ્રવાલદ્વીપ’ના કાવ્યો સમેતનો સંગ્રહ ‘છંદોલય’ પ્રકટ થયો.

નિરંજન કવિ ઉપરાંત બહુશ્રુત વિદ્વાન એટલે એમણે 1953થી આરંભી અનેક સ્વાધ્યાય લેખોમાં ગુજરાતી, અંગ્રેજી, યુરોપિયન અને અમેરિકન કવિતાની સમીક્ષા કરી છે. એ સ્વાધ્યાય લેખો 1997માં એક સાથે આઠ ગ્રંથોમાં (ગ્રંથ 1 થી 8) ‘સ્વાધ્યાયલોક’ નામે પ્રકાશિત થયા છે એમાં ‘કવિ અને યુગધર્મ’, ‘કવિતાનું સંગીત’ ‘કવિતા કાનથી વાચો, ગદ્યકાવ્યનું સ્વરૂપ જેવા સિદ્ધાંત-વિવેચનના આભ્યાસપૂર્ણ લેખો છે. સંસ્કૃત નાટક ‘સ્વપ્ન વાસવદત્તા’નો એમનો અંગ્રેજી અનુવાદ અમેરિકન રંગમચ પર ભજવાયો હતો.

ગુજરાતી કવિતા સાહિત્યમાં જ્યારે જ્યારે અગ્રગણ્ય કવિઓની ગણના થશે ત્યારે નિરંજનની વાત કરવી જ રહેશે. આ કવિને સાંભળીએ ત્યારે વાણીનો સ્વામી કેવો હોય એનો ખ્યાલ આવે પણ કવિતાની બાબતમાં આ કવિને જુઓ ત્યારે વાણીનો સંયમ કેવો હોય એનો પણ ખ્યાલ આવે. કાન્ત અને ઠાકોર-સવિષેશ ઠાકોર એમના પ્રિય કવિ હતા.

નિરંજનના સર્જનની વાત કરીએ તો એટલું જ કહી શકાય કે એ એમની કૃતિને કોઈ શિલ્પકાર કળાકૃતિ કંડારતો હોય એ રીતે પ્રકટાવે છે. કલાકૃતિ સર્વાંગ સુંદર તો એ સપ્રમાણ હોય તો બની શકે. નિરંજનની કવિતામાં તમને ક્યાંય ખાડા-ખબડા, ઢીલાશ કે શિથિલતા જોવા મળે નહીં. શિસ્ત, સંયમ અને શિલ્પનો સમન્વય એટલે નિરંજનની કવિતા. સૉનેટમાં એ સૉનેટની શિસ્ત જાળવે અને ગીતમાં સૉનેટમાં હોય એવું નકશીકામ દેખાયા કરે. નિરંજને એમના સંગ્રહના પહેલા જ સૉનેટમાં વસંત અને વર્ષા માટેનો પોતાનો પક્ષપાત પ્રકટ કર્યો છે. સૉનેટની છેલ્લી બે પંક્તિઓ બધું જ કહી દે છે:

હસે વર્ષે વર્ષે ઋતુ હૃદયને બે જ ગમતી,
સદા સૌન્દર્યની રસસભર જ્યાં સૃષ્ટિ રમતી!

આ કવિ કલ્પનાનું મહત્ત્વ સમજે છે. ‘વિદાય’ સૉનેટમાં એમણે કલ્પનાની અને પ્રિય વ્યક્તિની કલ્પનાની, એના મિલનની અને એના વિરહની વાત કરી છે. કાવ્યનાયકની ઉદારતા સ્પર્શે છે.

અહીં સ્મરણમાં ન એક પણ ગીત મૂકી જજે
અબોલ મુજ અંતરે અફળ પ્રીત મૂકી જજે.

શબ્દો જે વ્યથાને પ્રકટ નથી કરી શકતા એને કવિ મૌન દ્વારા પ્રકટ કરે છે. ઉમાશંકર એક સૉનેટની છેલ્લી બે પંક્તિ છે: ‘મળી ત્યારે જાણ્યું મનુજ મુજ શી, પૂર્ણ પણ ના, છતાં એ કલ્પ્યાથી મધુરતર હૈયાની રચના.’ નિરંજન લગભગ એવી જ વાતને કેટલા લાઘવથી શિખરિણી છંદમાં લાવે છે:

તને કે સ્વપ્નોને,
કહે, હું તે કોને
ચંદુ-સ્વપ્ને તું ને સ્વપ્ન તુજમાં જોઈ-રહું ત્યાં?

નિરંજનના પરંપરિત છંદને જોઈએ તો એમાં પણ પ્રાસની સફાઈપૂર્વક ચોક્કસાઈ છે પરંતુ એમાં આયાસ નથી. એક ઉદાહરણ રૂપે જોઈએ આ પંક્તિઓ:

સૌમ્ય એવી શી છટામાં,
બે ભ્રૂકુટિની નીચે ઘેરી ઘટામાં
જ્યારથી મેં જોઈ લીધા છે પ્રિયે,
તવ ઘૂમટામાં નેનના બે ધ્રુવતારા,
ત્યારથી લાગી રહ્યા સૌ રૂપ ન્યારાં!
એ જ આભે એ જ તારા, એની એ છે તેજધારા!

‘વસંત વિજય’માં કાન્તે જે નિરૂપણ ખંડ કાવ્યમાં કર્યું છે એ વાતને આ કવિ માર્મિક રીતે ઘણા બધા જુદા સંદર્ભમાં મૂકી શકે છે, મરણને પડકારે છે:

હે મૃત્યુ, મારી પ્રેયસીના વેષમાં
તું આવ, તો ધારું તનેયે એ જ આ આશ્ર્લેષમાં!
બંગાળી પઘાર જેવા છંદની છટા જોવા માટે નિરંજનની આ પંક્તિઓ જોઈએ:
ઝૂકી ઝૂકી આભથી સારા
ઝીંકાતી આષાઢધારા
ઝીલે છે નેહથી એને ઘરના નેવા
નીચે એક નીડમાં હાંફે નમણાં ને નિર્દોષ પારેવાં!
જ્યારે ઝૂકી આભથી સારા
ઝીંકાતી આષાઢધારા

ઉમાશંકર જોશીનું એક ગીત છે: “માનવીના હૈયાને નંદવાતા વાર શી, એના એ હૈયાને રંજવામાં વાર શી” નિરંજને એમના કાવ્યમાં જુદુ જ પરિમાણ આપ્યું છે:

હાસ્ય હિલ્લોળમાં
એક પળ નંદવું,
અશ્રુની છોળમાં
અન્ય પળ કંદવું
ને છતાં દૈવને વંદવું

પોતાની વાતને કહેવા માટે ચીલો ચાતરવાની કળા અને કસબ નિરંજનને સહજ છે. પરંપરા નિભાવીને આધુનિક રહેવું મુશ્કેલ છે જે એમણે કર્યું છે.

પગલે પગલે પાવક જાગે ત્યાં ઝરશું નેનની ઝારી,
કંટકપંથે સ્મિત વેરીને મ્હોરશું ફૂલની ક્યારી,
એકબીજાને જીતશું, રે ભાઈ, જાતને જાશું હારી
ક્યાંય ન માય રે એટલો આજ તો ઉરને થાય ઉમંગ?

આ પંક્તિઓ એમના ‘ઘડીક સંગ’વાળા કાવ્યની છે. આ કાવ્ય અને હું તો બસ ફરવા આવ્યો છું જેવા કાવ્યના આધારે એમની માનવજાત પ્રત્યેની સંવેદના કેટલી છે અને ખેવના કેટલી છે એનો ખ્યાલ આવી શકે. નિરંજન આપણા સારા ગીતકાર છે એમ લખવાથી એ ગીતકાર થઈ શકે નહીં પણ આ પંક્તિ વાંચીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે કે ગીતકાર તરીકેની એમની સિદ્ધિ કાંઈ એમ ને એમ નથી અવતરી:

હરિવર મુજને હરી ગયો
મેં તો વ્હાલ કીધું ન્હોતું ને તો યે મુજને વરી ગયો!
અબુધ અંતરની હું નારી,
હું શું જાણું પ્રીતિ
હું શું જાણું કામણગારી
મુજ હૈયે છે ગીતિ
એ તો મુજ કંઠ બે કરથી વરમાળા રે ધરી ગયો!

નિરંજનનું સૌથી શ્રેષ્ઠ અર્પણ છે એમના નગરકાવ્યો જેને એમણે ‘પ્રવાલદ્વીપ’ કહ્યાં છે. મુંબઈનગરી, એની વિષમતા, કૃત્રિમતા, કૃતક્તા, શહેરીજીવનનો દંભ અને ઘેલછાની વાતો તીવ્ર વેદના અને કલાત્મકતાથી કરી છે. શહેર એટલે શું? એમણે તો કહ્યું છે કે મુંબઈ તો પુચ્છ વગરની મગરી છે કારણ કે મગરની તમામ તાકાત તેના પૂંછડામાં અને આ નગરીનો નકશો મગરી જેવો છે પણ આમ એની શક્તિ છિન્નવિછિન્ન અને પરિણામદાયી નથી લાગતી. મુંબઈના માનવની વાત પણ કેવી અસરકારક બની રહે છે:

ચલ મન મુંબઈ નગરી
જોવા પુચ્છ વિનાની મગરી
જ્યાં માનવ સૌ ચિત્રો જેવાં
વગર પિછાને મિત્રો જેવાં,
નહીં પેટી નહીં બિસ્ત્રો લેવાં,
આ તીરથની જાત્રા છે ના અઘરી
નગરદ્વીપ એટલે મુંબઈ નગરીને કવિએ સુંદરીની ઉપમા આપીને કહ્યું છે:
સિન્ધુશય્યા પરે સૂતી સ્વપ્ને નીંદરમાં સરી,
આછેરાં અંચલો ધારી નગરદ્વીપ સુંદરી
મુખે છે મૃત્યુનો લેપ, ગીતનો સુરમો દૃગે
ધીરેથી ઊછળે છાતી હૈયા શા હીરલા ઝગે

નિરંજનના જન્મશતાબ્દી વર્ષે ગુજરાત અને વિશ્ર્વભરના ગુજરાતીઓ એમની કવિતાનું સ્મરણ કરીને યથાયોગ્ય અંજલિ આપે. નિરંજનના જીવનની સમજણનાં કાવ્યો વાંચીએ ત્યારે આપણને અહેસાસ થાય ફ્રોસ્ટની વ્યાખ્યાનો કે ‘પોએટ્રી બિગિન્સ ઈન ડિલાઈટ એન્ડ એન્ડસ્ ઈન વિઝડમ.’ નિરંજન આપણી ભાષાના ઉત્તમોત્તમ કવિ છે. એમનું પ્રદાન સ્થાયી અને યશસ્વી છે.

આપણ વાંચો:  ક્લોઝ અપ: નોખા શબ્દોની અનોખી ‘વર્ડ ઑફ ધ યર’ની આગવી સ્પર્ધા…