-રાજેશ યાજ્ઞિક
આરોગ્યની વાત આવે ત્યારે આપણે અલગઅલગ સમસ્યાઓની ચર્ચા કરીએ છીએ. તબીબી ભાષામાં કેટલાક શબ્દો વપરાય છે, જેમકે રોગ- વિકાર- સ્થિતિ (કે અવસ્થા અને સિન્ડ્રોમ…) પહેલી નજરે એ બધા એકબીજાના સમાનાર્થી શબ્દો લાગે છે, પરંતુ તે બધા ચોક્કસ સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓનો ઉલ્લેખ કરે છે. આમાંથી કયું તમારા સ્વાસ્થ્યને અસર કરી રહ્યું છે તે નક્કી કરવાની શરૂઆત હંમેશાં તમારાં લક્ષણોના વિશ્ર્લેષણથી થાય છે. સ્વાભાવિક રીતે લક્ષણો એ પહેલી વસ્તુ છે જે આપણને દેખાય છે અને જે સૂચવે છે કે આપણને કોઈ શારીરિક સમસ્યા હોઈ શકે છે.
રોગ:
સરળ શબ્દોમાં, રોગોના સ્પષ્ટ લક્ષણો અને ઓળખી શકાય તેવું કારણ હોય છે અને સારવાર કરી શકાય છે. ચિહ્નો અને લક્ષણોનો સમૂહ સામાન્ય રીતે તેમને લાક્ષણિક બનાવે છે અને રોગ શરીરના ચોક્કસ અંગ અથવા સિસ્ટમને અસર કરે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, ડાયાબિટીસ એ એક એવો રોગ છે જે શરીરની બ્લડ શુગરને નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતાને અસર કરે છે. તેના કેટલાંક સ્પષ્ટ લક્ષણ છે, જેમ કે વધુ પડતી તરસ, વારંવાર પેશાબ અને થાક, અને તેનું નિદાન રક્ત પરીક્ષણો દ્વારા થાય છે જે બ્લડ શુગરના સ્તરમાં વધારો દર્શાવે છે. તબીબી પરિભાષામાં, રોગ એ ઓળખી શકાય તેવાં કારણો, અસરો અને પરિણામો ધરાવતી પેથોફિઝિયોલોજિકલ સ્થિતિ છે.
ડિસઓર્ડર:
ડિસઓર્ડર એટલે શરીર અથવા મનના કાર્યમાં અસામાન્યતા. રોગોથી વિપરીત ડિસઓર્ડરનું હંમેશાં કોઈ ઓળખી શકાય તેવું કારણ હોતું નથી અને તેમાં સ્પષ્ટ લક્ષણોનો સમૂહ સામેલ હોઈ શકતો નથી. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ડિસઓર્ડર કાર્યાત્મક હોય છે એટલે કે તે માળખાકીય નુકસાન અથવા ચેપને સામેલ કર્યા વિના શરીર અથવા મન કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેના પર અસર કરે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, એકાગ્રતાની ઊણપ હાયપરએક્ટિવિટી ડિસઓર્ડર (એડીએચડી) એ એક ન્યુરોલોજિકલ સ્થિતિ છે, જે વ્યક્તિની ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની અને વર્તનને નિયંત્રિત કરવાની ક્ષમતાને અસર કરે છે. તે એક વિકાર છે, કારણ કે તે રોજિંદા કામકાજમાં વિક્ષેપ પેદા કરે છે. આમ છતાં, તેનું કોઈ ઓળખી શકાય તેવું, એકમાત્ર કારણ ન હોઈ શકે જેમ કે ચેપ અથવા ઈજા. વિકારો માનસિક પણ હોય છે, જેમ કે ચિંતા અથવા ડિપ્રેશન જેવા મૂડ ડિસઓર્ડર.
ડિસઓર્ડર અને રોગ વચ્ચેનો મુખ્ય તફાવત એ છે કે ડિસઓર્ડર ઘણીવાર શારીરિક અથવા માનસિક કાર્યોમાં ખામી સાથે સંબંધિત હોય છે, જ્યારે રોગમાં સામાન્ય રીતે આંતરિક શારીરિક કારણ સામેલ હોય છે.
આ પણ વાંચો…આરોગ્ય એક્સપ્રેસ : હાશિમોટો રોગ શું છે… એ થાઇરોઇડ ગ્રંથિને કઈ રીતે અસર કરે છે?
સિન્ડ્રોમ :
સિન્ડ્રોમ એ લક્ષણો અથવા ચિહ્નોનો સમૂહ છે, જે વારંવાર એકસાથે જોવા મળે છે, જે ચોક્કસ અવસ્થા કે સ્થિતિનું લક્ષણ છે. રોગો અને વિકારોથી વિપરીત, સિન્ડ્રોમનું કોઈ સ્પષ્ટ કારણ અથવા પેથોફિઝિયોલોજિ ન પણ હોય, પરંતુ તે ચોક્કસ લક્ષણોને કારણે ઓળખાય છે, જે એકસાથે ક્લસ્ટર થવાનું વલણ ધરાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ડાઉન સિન્ડ્રોમ એ એક આનુવંશિક વિકાર છે જે વધારાના રંગસૂત્ર 21 ને કારણે થાય છે. બૌદ્ધિક વિકલાંગતા, ચોક્કસ શારીરિક લક્ષણો અને વિકાસલક્ષી વિલંબ તેની લાક્ષણિકતા બને છે. આ લક્ષણો ડાઉન સિન્ડ્રોમ ધરાવતા વ્યક્તિઓમાં સામાન્ય છે, પરંતુ સિન્ડ્રોમ પોતે હંમેશાં રંગસૂત્રીય અસામાન્યતા ઉપરાંત કોઈ સીધું કારણ ધરાવતું નથી. સિન્ડ્રોમ ઘણીવાર એવાં લક્ષણો માટે કેચ-ઓલ તરીકે કાર્ય કરે છે જે ચોક્કસ પેટર્નને બંધબેસતા હોય છે, પરંતુ તે જરૂરી નથી કે તે કોઈ ચોક્કસ રોગ અથવા ડિસઓર્ડર સાથે જોડાયેલા હોય.
રોગોમાં સામાન્ય રીતે શરીરના અસરગ્રસ્ત વિસ્તાર સાથે સંબંધિત ચોક્કસ લક્ષણો હોય છે (દાખલા તરીકે : હૃદય રોગ છાતીમાં દુખાવો અથવા શ્વાસ લેવામાં તકલીફનું કારણ બની શકે છે).
બીજી તરફ, વિકૃતિઓ દેખીતાં ચિહ્નો દર્શાવ્યા વિના સિસ્ટમના કાર્યને અસર કરી શકે છે…દાખલ તરીકે એડીએચડી એકાગ્રતાને અસર કરે છે પરંતુ તેમાં શારીરિક ચિહ્નો ન પણ હોઈ શકે. સિન્ડ્રોમ્સ લક્ષણોના સમૂહ દ્વારા વર્ગીકૃત થાય છે જે ઘણીવાર એકસાથે દેખાય છે, પરંતુ જરૂરી નથી કે તે એક જ સ્થિતિ સાથે જોડાયેલા હોય. ક્યારેક કોઈ ડિસઓર્ડર અને રોગ વચ્ચેની રેખા પાતળી હોય છે.
કેટલાક કિસ્સાઓમાં, સમય જતાં કોઈ ડિસઓર્ડર રોગમાં પરિણામી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ધારો કે ક્રોનિક હાયપરટેન્શન (હાઈ બ્લડ પ્રેશર) જેવી કોઈ ડિસઓર્ડરની સારવાર ન કરવામાં આવે તેવા કિસ્સામાં, તે હૃદય રોગ અથવા કિડની નિષ્ફળતા તરફ દોરી જાય છે, જે તેને વધુ ગંભીર રોગમાં પરિવર્તિત કરે છે. તેવી જ રીતે, કેટલીક પરિસ્થિતિઓ જે માનસિક અથવા ન્યુરોલોજિકલ કાર્યના વિકારો તરીકે શરૂ થાય છે જો તેની દેખરેખ ન કરવામાં આવે તો તે ક્રોનિક રોગમાં વિકસી શકે છે.
આમ આપણી સ્વાસ્થ્યની સ્થિતિઓને સમજવા અને સ્વીકારવા માટે રોગ- વિકાર અને સિન્ડ્રોમ વચ્ચેના તફાવત ને જાણવું ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
આ પણ વાંચો…આરોગ્ય એક્સપ્રેસ : આ છે તમારી ત્વચાનો ઓલરાઉન્ડર રખેવાળ… વનસ્પતિ એક… ફાયદા અનેક!
