આયુષ્યનાં છેલ્લાં વર્ષો… ઘેર પણ ઊભો કરી શકો સંન્યસ્તાશ્રમ!
ગૌરવ મશરૂવાળા
આપણાં શાસ્ત્રોમાં વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યસ્તાશ્રમની વાત કરાઈ છે. વાનપ્રસ્થાશ્રમ એટલે નિવૃત્તિની તૈયારી અને સંન્યસ્તાશ્રમ એટલે ભૌતિક સુખોનો ત્યાગ. મોક્ષના માર્ગે ચાલનારી વ્યક્તિ માટે આ બન્ને સ્થિતિ આદર્શ ગણાય છે. જોકે, એ માર્ગે નહીં જઈને ફક્ત આયુષ્યનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં આસક્તિ ઓછી કરી નાખે એ માણસ પણ પ્રસન્ન જીવન જીવી શકે છે અને પરિવારનું જીવન આનંદિત બનાવી શકે છે. જંગલમાં જઈને આખો દિવસ મેડિટેશન કરવાને બદલે જો ફક્ત એષણાઓ અને ઇચ્છાઓ ઘટાડવામાં આવે તો શારીરિક તથા માનસિક દૃષ્ટિએ તંદુરસ્ત રહી શકાય છે. અમારા બિલ્ડિંગમાં 82 વર્ષનાં એક વિધવા માજી રહે છે. એમનાં પતિનું નિધન થયે 15 વર્ષ કરતાં વધારે સમય થઈ ગયો છે. એ દરરોજ સવારે સવા છ વાગ્યે યોગાસન કરે છે, આશરે દોઢ કિલોમીટર ચાલીને યોગ કેન્દ્ર જાય છે. ત્યાંથી નજીકના મંદિરે જાય અને ઘરે પાછા વળતી વખતે શાકભાજી, ફળ વગેરેની ખરીદી કરે છે. એમને ઘરે પહોંચતાં સહેજે સાડા આઠ થઈ જાય છે. પરિવારમાં પુત્ર-પુત્રવધૂ અને પૌત્રો છે. દીકરો અનેક વાર કહેતાં સંભળાયો છે કે એમના કુટુંબમાં માજી બીજા બધા કરતાં વધારે તંદુરસ્ત છે. એ આખો દિવસ વાંચનમાં, રસોડામાં મદદ કરવામાં અને સંગીત સાંભળવામાં વ્યસ્ત રહે છે. સાંજે એ નજીકના બગીચામાં આંટો મારવા જાય છે. એમને મેં હંમેશાં સાદાં વસ્ત્રોમાં જ જોયાં છે. એ મૃદુભાષી છે. એમને જોઈને આપણા મનમાં પણ શાંતિ છવાઈ જાય છે.
મારી દૃષ્ટિએ ખરા ત્યાગીનાં આ જ લક્ષણો હોય છે. તેઓ પોતાની એષણાઓ-અપેક્ષાઓ ઘટાડી ચૂક્યા હોય છે. એમના ચહેરા પર કાયમી સ્વસ્થતા દેખાતી હોય છે. એમની ઇંદ્રિયો શાંત થઈ ગઈ હોય છે અને એમની નજીક રહેવામાત્રથી આપણને પણ શાંતિનો અનુભવ થતો હોય છે. મોટી ઉંમરે જે કૂથલી કરતા નથી તથા જેમને પરિવાર, સમાજ, દેશ અને દુનિયામાં બનતી ઘટનાઓ વિચલિત કરતી નથી એવા લોકો પણ હોય છે. તેમને ઘટનાઓની ખબર જ ન હોય એવું નથી. વાસ્તવમાં એ બધા માનસિક સમતા જાળવી રાખનારા હોય છે. કોઈ બનાવને લીધે મગજ ચકરાવે ચડી જાય એ બાબત જ આસક્તિ દર્શાવે છે. હું જે કૉલેજમાં વિઝિટિગ ફેકલ્ટી છું ત્યાંના એક વડીલ પ્રોફેસર વારંવાર કહેતા હોય છે, આ સરકાર ફક્ત શ્રીમંતોનું વિચારે છે. સાધનસંપન્ન પરિવારના આ પ્રોફેસરની ઉંમર 73 વર્ષની છે. પોતે ધનવાન હોવા છતાં એમના મનમાં બંધાયેલી કોઈ ગ્રંથિને લીધે એ આવું કહેતાં ફરે છે.
બીજી તરફ, સુસ્મિતા નામનાં સન્નારીને હંમેશાં એવું લાગે છે કે પરિવાર એમને પૂરતું મહત્ત્વ નથી આપતો. એમના મતે એમના બીજા સંબંધીઓ અને મિત્રો વધારે મહત્ત્વ આપે છે. એ બે દીકરાના પરિવાર સાથે રહે છે. એમની દરેક જરૂરિયાતનું ધ્યાન રાખવામાં આવે છે. એમને દર વર્ષે બે વખત જાત્રાએ અથવા અન્ય જગ્યાઓએ ફરવા લઈ જવાય છે. એમની પુત્રવધૂઓ તેમની દેખરેખ રાખે છે તેમ છતાં એમને કાયમ ઓછું આવ્યા કરે છે. જાતે જ પોતાની દયા ખાવાની એમને આદત પડી ગઈ છે અને એ એકની એક વાતનું પુનરાવર્તન કર્યા કરે છે. આમ, એ ફક્ત પોતાના માટે નહીં, સમગ્ર પરિવાર માટે કફોડી સ્થિતિ ઊભી કરે છે.વૃદ્ધાવસ્થામાં સ્વસ્થ અને મસ્ત રહેવું હોય તો પોતાની દયા ખાવાનું, કૂથલી કે નિંદા કરવાનું, અહમ રાખવાનું, મહત્ત્વ મળે એવી ઇચ્છા રાખવાનું ટાળવું જોઈએ, કારણ કે આ બધી વાત જીવનમાં અવરોધો સર્જે છે અને નકારાત્મકતા લાવે છે. આમ, વાસ્તવમાં આ બધી વસ્તુઓનો ત્યાગ કરો તો સંન્યસ્તાશ્રમ જેવી સ્થિતિ આપોઆપ સર્જાઈ જાય.