મેલ મેટર્સ: અલ્યા, આ ‘મેન અપ’ કલ્ચર શું છે… એની જરૂર ખરી?

• અંકિત દેસાઈ

‘મૅન અપ’ એ એક એવો શબ્દ છે જે આજના સમયમાં વારંવાર સાંભળવા મળે છે, ખાસ કરીને જ્યારે પુરુષોની ભાવનાત્મક અભિવ્યક્તિ અને માનસિક આરોગ્યની વાત આવે ત્યારે સામાન્ય રીતે આ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. આ અંગ્રેજી શબ્દ પ્રયોગનો સીધો અર્થ થાય છે ‘પુરુષ બનો’ અથવા ‘જરા મજબૂત બનો’… આ શબ્દનો ઉપયોગ ઘણીવાર પુરુષોને એમની ભાવનાઓને દબાવવા અને કઠોર દેખાવા માટે કરવામાં આવે છે.

આ શબ્દ પાછળ આમ જોવા જઈએ તો એક માનસિકતા રહેલી છે, જે પરંપરાગત જેન્ડર ભૂમિકા અને સમાજની અપેક્ષાઓ સાથે જોડાયેલી છે. આ ‘મૅન અપ’ માનસિકતા કે આખેઆખા કલ્ચરની શરૂઆત પરંપરાગત સમાજની રચનામાં જોવા મળે છે, જ્યાં પુરુષને પરિવારના રક્ષક, પ્રોવાઇડર અને નિર્ણય લેનાર તરીકે જોવામાં આવતા હતા. આવી વ્યાખ્યામાં પુરુષ માટે ભાવનાત્મક નબળાઈ દર્શાવવી એટલે નબળાઈનું પ્રતીક હતું. આજે પણ, ઘણા સમાજોમાં, ખાસ કરીને ભારત જેવા દેશોમાં, પુરુષો પર એવું દબાણ હોય છે કે એણે દુ:ખ, ડર કે નિષ્ફળતાને ખુલ્લેઆમ વ્યક્ત ન કરવું. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે કોઈ પુરુષ રડે છે અથવા પોતાની માનસિક સમસ્યાઓ વિશે ખુલીને વાત કરે છે ત્યારે એને ‘કમજોર’ ગણવામાં આવે છે અને ‘મૅન અપ’ જેવા શબ્દો દ્વારા એની લાગણીઓને દબાવવા માટે કહેવામાં આવે છે.

આ વલણ પુરુષોને એવું વિચારવા મજબૂર કરે છે કે ભાવનાત્મક, નિખાલસતા એમની પુરુષત્વની વિરુદ્ધ છે.

આની સૌથી મોટી અસર પુરુષના માનસિક આરોગ્ય પર પડે છે.2025ના આંકડા દર્શાવે છે કે પુરુષોમાં ડિપ્રેશન અને એન્ગ્ઝાયટીનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે, પરંતુ મહિલાઓની સરખામણીમાં ઓછા પુરુષો થેરાપી કે કાઉન્સેલિંગ લે છે. આનું કારણ એ છે કે ‘મૅન અપ’ સંસ્કૃતિ મદદ માગવાને નબળાઈનું લક્ષણ ગણે છે. ભારતમાં, જ્યાં પરિવાર અને સમાજનું દબાણ વધુ હોય છે, પુરુષ ઘણીવાર પોતાની સમસ્યાઓને દબાવી દે છે, જેના કારણે તણાવ, એકલતા અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં આત્મહત્યા જેવાં ગંભીર પરિણામો સર્જાય છે. આ ઉપરાંત, આ સંસ્કૃતિ સંબંધોમાં પણ અવરોધ ઊભો કરે છે. જ્યારે પુરુષ પોતાની ભાવનાઓને વ્યક્ત નથી કરી શકતો ત્યારે એના જીવનસાથી કે મિત્રો સાથેના સંબંધમાં અંતર આવે છે, કારણ કે એમાં ભાવનાત્મક જોડાણનો અભાવ રહે છે.

‘મૅન અપ’ કલ્ચર – સંસ્કૃતિનું બીજું પાસું એ છે કે તે પુરુષને એક ખોટી છબીમાં ઢાળવાનો પ્રયાસ કરે છે, જ્યાં એને હંમેશાં સફળ, શક્તિશાળી અને નિયંત્રણમાં રહેવું જોઈએ. આવી અપેક્ષાઓ આધુનિક યુગમાં વાસ્તવિક નથી, જ્યાં આર્થિક અસ્થિરતા, કારકિર્દીનું દબાણ અને સામાજિક પરિવર્તનો દરેકના જીવનને જટિલ બનાવે છે. ખાસ કરીને, યુવા પુરુષો, જેમનો ઉછેર ડિજિટલ યુગમાં થયો છે, આવા દબાણને કારણે એ વધુ મૂંઝવણ અનુભવે છે. એક તરફ સમાજની પરંપરાગત અપેક્ષાઓને પૂર્ણ કરવા એ મથે છે તો બીજી તરફ, આધુનિક મૂલ્યો જેમ કે સમાનતા અને ભાવનાત્મક નિખાલસતાને અપનાવવા માગે છે. આ દ્વિધા પુરુષને માનસિક રીતે વધુ નબળા બનાવે છે.

આધુનિક સમયમાં ‘મૅન અપ’ સંસ્કૃતિની સુસંગતતા પર સવાલ ઊઠી રહ્યા છે. આજની પેઢી, ખાસ કરીને જેન ઝી, પરંપરાગત જેન્ડર ભૂમિકાઓને પડકારી રહી છે. એ માને છે કે ભાવનાત્મક નિખાલસતા એ નબળાઈ નહીં, પરંતુ શક્તિનું પ્રતીક છે. ઉદાહરણ તરીકે, સોશ્યલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ્સ પર ઘણા યુવા પુરુષ માનસિક આરોગ્ય, સંબંધો અને આત્મ-સંભાળ વિશે ખુલ્લેઆમ ચર્ચા કરે છે. આ બદલાવ એક સકારાત્મક પગલું છે, પરંતુ હજુ પણ ઘણા સમાજમાં આવી ચર્ચાઓને સ્વીકૃતિ નથી મળતી. ભારત જેવા દેશોમાં, જ્યાં પરિવાર અને સમુદાયની ભૂમિકા મહત્ત્વની છે, પુરુષોને ભાવનાત્મક રીતે ખૂલવાનું મુશ્કેલ લાગે છે, કારણ કે એમને ડર હોય છે કે એમની આવી વર્તણૂકને નબળાઈ તરીકે જોવામાં આવશે. આ સંસ્કૃતિને બદલવા માટે સમાજે પગલાં લેવાની જરૂર છે.

સૌથી પહેલાં, પુરુષોને ભાવનાત્મક રીતે ખૂલવા માટે સલામત વાતાવરણ પૂરું પાડવું જોઈએ. શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને કાર્યસ્થળોએ માનસિક આરોગ્ય વિશે જાગૃતિ ફેલાવવી જોઈએ, જેથી કોઈ પણ પુરુષને મદદ માગવામાં શરમ ન આવે. વધુમાં, મીડિયા અને ફિલ્મોમાં પુરુષોની છબીને બદલવાની જરૂર છે, જેથી પુરુષ માત્ર શક્તિશાળી કે કઠોર નહીં, પરંતુ સંવેદનશીલ અને સહાનુભૂતિશીલ તરીકે પણ દર્શાવવામાં આવે.

ઉદાહરણ તરીકે, બોલિવૂડની ફિલ્મોમાં ઘણીવાર પુરુષને ‘હીરો’ તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે, પરંતુ આજે જરૂર છે એવા પાત્રોની, જે ભાવનાત્મક નબળાઈઓને સ્વીકારે અને એનો સામનો કરે.

આખરે, ‘મૅન અપ’ સંસ્કૃતિ એ એક એવી વિચારસરણી છે જે પુરુષોને એમની સંપૂર્ણ માનવીય લાગણીઓથી વંચિત રાખે છે. આધુનિક યુગમાં, જ્યાં સમાનતા અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા મહત્ત્વની છે ત્યારે આ સંસ્કૃતિને બદલવાની જરૂર છે. પુરુષોને એ સ્વીકારવાની જરૂર છે કે ભાવનાઓ વ્યક્ત કરવી એ શક્તિનું લક્ષણ છે અને સમાજે આ માટે સ્વીકૃતિ આપવી જોઈએ.

જ્યારે આપણે આ દિશામાં આગળ વધીશું ત્યારે પુરુષો માત્ર માનસિક રીતે જ નહીં, પરંતુ સામાજિક અને ભાવનાત્મક રીતે પણ વધુ સ્વસ્થ અને સંતુલિત જીવન જીવી શકશે.

આપણ વાંચો:  સૈયારા… તું કે હું બીમાર પડીએ તો…