હેન્રી શાસ્ત્રી
‘આજ કી નારી સબ પે ભારી’ 2025ની વાસ્તવિકતા છે. નારીનું ચિત્રણ હવે અબળા નારી તરીકે નથી થતું, એ વાત જાણે કે ઈતિહાસ બની ગઈ છે. રિયલ લાઈફનું પ્રતિબિંબ રીલ લાઈફમાં પડ્યા વિના રહે નહીં એ ન્યાયે એકવીસમી સદીની ફિલ્મોમાં નારી સબળા સ્વરૂપમાં વધુ ને વધુ જોવા મળી રહી છે.
1957ની ‘મધર ઈન્ડિયા’ જેવા ગણ્યાગાંઠ્યા ઉદાહરણ પછી 1990ના દાયકાથી નિયમિતપણે સ્ટ્રોંગ વુમન રૂપેરી પડદા પર જોવા મળે છે. અલબત્ત, એક સમય હતો જ્યારે સમાજમાં નારી અબળા માનવામાં આવતી હતી અને એટલે 1940-50 અને 60ના દાયકા સુધ્ધાંમાં મહિલા સહનશીલતા અને સમર્પણની ભાવનાના પ્રતીક તરીકે જોવામાં આવતી હતી અને ફિલ્મોમાં એનું ચિત્રણ એ પ્રકારનું જોવા મળતું હતું.
જોકે 1945-50 એમ માત્ર પાંચ વર્ષની નાનકડી કારકિર્દીમાં મેલોડ્રામેટિક ફિલ્મોમાં કામ કરીને પણ સિને રસિકોના સ્મરણમાં સચવાઈ ગયેલી અભિનેત્રી મુનાવર સુલતાના આ પંક્તિમાં બિરાજે છે. આવતી કાલે એક્ટ્રેસની જન્મશતાબ્દી છે એ નિમિત્તે એના યોગદાનથી વાકેફ થવાની કોશિશ કરીએ.
8 નવેમ્બર, 1925ના દિવસે અખંડ ભારતના લાહોર શહેરમાં જન્મેલી મુનાવર સુલતાના એક શિક્ષિત અને પ્રગતિશીલ વિચારધારા ધરાવતા પરિવારની બેટી હતી. શૈક્ષણિક વાતાવરણવાળા ઘરમાં ઉછેર થયો હોવાથી દીકરીની ઈચ્છા ભણી ગણી ડોક્ટર બની લોકોની સારવાર કરવાની હતી, પણ વિધિને અલગ જ મંજૂર હતું. નામ પ્રમાણે ગુણ (મુનાવરનો અર્થ છે તેજસ્વી) સાથે ચમકતો ચહેરો ધરાવતી મુનાવર લાહોરમાં ફિલ્મ સ્ટુડિયો ધરાવતા દલસુખ પંચોલીની નજરમાં આવી ગઈ.
પંચોલી સાહેબ ‘ખજાનચી’ ફિલ્મ બનાવી રહ્યા હતા. હા, એ જ ફિલ્મ જેણે હિન્દી ફિલ્મના સંગીતમાં ચીલો ચાતર્યો. ગુલામ હૈદરે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના રાગ અને પંજાબી લોક સંગીતનું મિશ્રણ કરી ફિલ્મ સંગીતમાં ક્રાંતિ લાવી દીધી હતી. ‘ખજાનચી’માં હીરોઈન હતી રમોલા દેવી (યહૂદી અભિનેત્રી જેનું અસલી નામ હતું રચેલ કોહેન) પણ ફિલ્મમાં એક સોન્ગ સિક્વન્સ (પીને કે દિન આયે પિએ જા) હતી, જે ઉમર ખય્યામના સ્ટેજ પરફોર્મન્સનો હિસ્સો હતી. ફિલ્મમાં દર્શાવાયેલા નાટકના હિસ્સામાં શરાબના પીઠાના માલિકને શરાબ આપતી તરૂણીની ભૂમિકા મુનાવરે કરી હતી.
આમ તો એ નાનકડી અને નગણ્ય ભૂમિકા ખાસ કોઈના ધ્યાનમાં ન આવી, પણ મુનાવર સુલતાના માટે એ નાનો રોલ મોટું કામ કરી ગયો. ફિલ્મ લાઈન માટે મોહ થયો કે ચસ્કો લાગ્યો. તબીબી અભ્યાસ કરી ડોક્ટર બનવાના સપનાનું ફિંડલું વળી ગયું. અલબત્ત, તરત તો કોઈ કામ મળ્યું નહીં, પણ મૂંગી ફિલ્મોના દોરના જાણીતા અભિનેતા અને બોલપટ શરૂ થયા પછી નિર્માતા-દિગ્દર્શક બનેલા મઝહર ખાનની ‘પેહલી નઝર’માં મોતીલાલ અને વીણા સાથે મુનાવરને હીરોઈન બનવાનો ચાન્સ મળ્યો.
આ ફિલ્મ વધુ ચર્ચા અને સ્મરણમાં રહી ‘દિલ જલતા હૈ તો જલને દે, આંસુ ન બહા ફરિયાદ ન કર’ ગીતને કારણે. મુકેશજીએ ગાયેલા આ ગીતથી તેમની ચડતીની શરૂઆત થઈ હતી. ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન મુનાવરની મુલાકાત મરાઠી અને હિન્દી ફિલ્મોના સક્ષમ અભિનેતા બાબુરાવ પેંઢારકર સાથે થઈ અને એમની પાસેથી અભિનયની બારીકીઓ જાણવા-સમજવાનો મોકો મળ્યો. ત્યારબાદ ‘નૈયા’, ‘સોના’ અને ‘દિલ કી દુનિયા’ ફિલ્મોમાં પણ મુનાવર સુલતાના હીરોઈન હતી.
એ પછી આવી એ. આર. કારદારની ‘દર્દ’ ફિલ્મમાં બે હીરોઈન હતી- સુરૈયા અને મુનાવર સુલતાના. ફિલ્મની સફળતાને પગલે સુરૈયા સિંગિંગ સ્ટાર તરીકે પ્રખ્યાત થઈ ગઈ, પણ ફિલ્મનું સૌથી લોકપ્રિય ગીત ‘અફસાના લિખ રહી હૂં’ (ગાયિકા ઉમા દેવી-ટુનટુન) મુનાવર સુલતાના પર પિક્ચરાઇઝ થયું હતું. મેહબૂબ ખાનની ‘ઐલાન’માં મુનાવરે હીરો માટે પોતાના પ્રેમનું બલિદાન આપતી યુવાન સ્ત્રીનો રોલ કર્યો હતો.
1949ની ‘કનીઝ’માં પણ મુનાવરની ભૂમિકા પીડિત મહિલાની જ હતી. આ ફિલ્મમાં એના અભિનયની ખૂબ પ્રશંસા થઈ હતી. શ્યામ સાથે મુનાવરની બીજી ત્રણ ફિલ્મ આવી, ‘મજબૂર’, ‘દાદા’ અને ‘રાત કી રાની’, પણ મુનાવર સુલતાનાની કારકિર્દીનો સૌથી યાદગાર પરફોર્મન્સ જોવા મળ્યો ફિલ્મ ‘બાબુલ’માં. લવ ટ્રાયેંગલની કથા ધરાવતી આ ફિલ્મમાં દિલીપ કુમાર અને નરગીસ પણ હતાં.
આ પણ વાંચો…ફિલ્મનામા : શંકાના દાયરામાં ‘માસૂમ’ સગ્ગા બાપે કરેલાં ‘ક્રાઈમ’ની પડતાલ લે છે દીકરી ત્યારે…
નૌશાદે સ્વરબદ્ધ કરેલા ફિલ્મનાં ગીતો હિટ હતાં અને એમાંનું આજે પણ અનેક લોકોના સ્મરણમાં હશે એ યુગલ ગીત ‘મિલતે હી આંખેં દિલ હુઆ દિવાના કિસીકા’ (તલત મેહમૂદ-શમશાદ બેગમ) દિલીપ કુમાર અને મુનાવર પર ફિલ્માવાયું છે, જેમાં દિલીપ કુમાર અભિનેત્રી ને ગીત ગાતા શીખવે છે. આ ફિલ્મમાં પણ ત્યાગમૂર્તિ તરીકે જ સુલતાના નજરે પડી હતી. આ પ્રકારના રોલમાં મહોરી ઉઠેલી અભિનેત્રીએ ‘વધુ સરળ અને વાસ્તવવાદી પાત્રો કરવા મળ્યા હોત તો સારું હતું’ એવી પ્રતિક્રિયા એણે વ્યક્ત કરી હતી.
આશ્ચર્યની વાત એ છે કે કરિયરની ટોચ પર બેસાડતી ફિલ્મ પછી મુનાવર સુલતાનાની કારકિર્દીમાં ઓટ આવી અને બહુ જલ્દી વિસરાઈ પણ ગઈ. હિન્દી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીની આ જ તો લાક્ષણિકતા છે. ક્યારે શિખર પર બેસાડી દે અને ક્યારે તળેટી તરફ ધકેલી દે એ ખબર જ ન પડે.
આ છે શાહરુખની અલાયદી ઓળખ…
તાજેતરમાં આયુષ્યના 60 વર્ષ શાહરુખે પૂરાં કર્યાં એ નિમિત્તે સોશ્યલ મીડિયામાં તેની એક જૂની ઓળખ વાયરલ થઈ છે, જે જોઈ સિને પ્રેમીઓ અચરજ અને આશ્ર્ચર્ય અનુભવી રહ્યા છે. શાહરુખનો જન્મ અને સ્કૂલ-કોલેજ શિક્ષણ નવી દિલ્હીમાં થયા હતા. દિલ્હીની સેન્ટ કોલંબિયા સ્કૂલમાં શાહરુખે ભણતરમાં પ્રાવીણ્ય દેખાડવા ઉપરાંત ક્રિકેટ, હોકી અને ફૂટબોલની રમતમાં કૌશલ દેખાડ્યું હતું.
સ્કૂલમાં બેસ્ટ ઓલ રાઉન્ડ પરફોર્મન્સ માટે ‘સોર્ડ ઓફ ઓનર’ સન્માન ઉપરાંત વ્યક્તિત્વ અને દરેક બાબતમાં અપ્રતિમ દેખાવ બદલ રામન સુબ્રમણ્યમ એવોર્ડ પણ એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. માતાના કહેવાથી શાહરુખે આઈઆઈટી એન્ટ્રન્સ એક્ઝામ આપી એમાં સફળ પણ થયો હતો. શાહરુખ પાસે કોઈ ઔપચારિક ડિગ્રી નથી, કારણ કે પહેલી ટીવી સિરિયલ ‘ફૌજી’નું શૂટિંગ શરૂ થઈ ગયું હોવાથી ભાઈસાહેબએ ક્યારેય પરીક્ષા જ નથી આપી. ખેલકૂદમાં ખૂબ રુચિ હતી, પણ ખભાની ઈજાને કારણે એ સ્પોર્ટ્સમાં પ્રોફેશનલ કરિયર ન બનાવી શક્યો. ખભાની ઈજાને કારણે ધ્યાન મેદાનની રમત પરથી ફંટાઈ શાળાનાં નાટકો પર કેન્દ્રિત થયું અને આપણને ક્રમશ: એક્ટર શાહરુખ ખાન મળ્યો.
આ પણ વાંચો…ફોકસ: નાની ફિલ્મોની મોટી કમાણી!
