-અવિનાશ પરીખ
ઓફિસમાંથી આવીને તે બૂટની દોરી છોડતો હતો ત્યારે પત્નીનો કર્કશ અવાજ સંભળાયો- ‘હું તો તેમની આદતોથી તંગ આવી ગઈ છું. કોણ જાણે કઈ સદીમાં જન્મ લીધો છે કે દરેક કામ મારી પસંદગીની વિરુદ્ધ કરવામાં તેને મજા આવે છે.’
તેને માટે આ વાત નવી ન હતી. દર ત્રીજે-ચોથે દિવસે તેના પિતા વિરુદ્ધ રીટા કોઈ ને કોઈ ફરિયાદ કરે છે, જેને તે અણસૂની કરી દે છે અથવા રીટાનું ધ્યાન બીજે વાળી દે છે. તે જાણે છે કે પત્નીની ફરિયાદ કંઈક અંશે સાચી છે પણ સાથે સાથે તે એ પણ જાણતો હતો કે તેના પિતા જે રીતનું જીવન વિતાવી આ ઉંમરે પહોંચ્યા છે તે રીત બદલવી હવે સાવ અસંભવિત છે.
પત્નીની સામાન્ય ફરિયાદ એ છે કે તેને વહેલી સવારે સારી ઊંઘ આવે છે, કારણ કે તે ઘરનું બધું કામ આટોપી રાતના મોડી સૂએ છે. સસરાજી ચાર વાગે ઊઠી જાય છે અને તેમની હિલચાલ અને રામાયણની ચોપાઈઓ મોટે અવાજે ગાવાને કારણે આખો મહોલ્લો જાગી જાય છે.
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : નવા સંબંધનો સૂરજ
રીટાની વાત સાચી હોવા છતાં તે એ વાતનો ઈનકાર કરી શક્તો નથી કે તેમના વહેલા ઊઠવાની આદતને કારણે જ તે આજે આટલા ઊંચા હોદ્દા પર પહોંચ્યો છે. તે પોતે એક જ નહીં પણ તેમના કેટલાયે વિદ્યાર્થીઓ આજે ઉચ્ચ હોદ્દા પર બિરાજ્યા છે. આવા આદર્શવાદી મહાન પિતાનો વિરોધ કરવાની હિંમત તે ક્યાંથી લાવે?
સુબોધ રીટાને સમજાવતો કે ‘તું તારી ટેવો બદલી નાખ, રાતના વહેલી સૂઈ જા. તબિયત સારી રહેશે અને સ્વીટી મોટી થાય ત્યારે વહેલી સવારનો અભ્યાસ તેને માટે ફાયદાકારક રહેશે અને તને પણ વહેલા ઊઠવાથી સ્ફૂર્તિ લાગશે.’ પણ રીટા માનતી નહીં. ‘કેવી વાત કરો છો? સ્વીટી મોટી થાય ત્યારની વાત ત્યારે. તેના અભ્યાસની અત્યારથી ચિંતા કરી વહેલી સવારની મીઠી નીંદર શું કામ બગાડવાની?’ સુબોધ શું બોલે?
એક દિવસ રીટાએ નવી ફરિયાદ કરી- ‘કેવા ગામડિયા છે? એરકૂલરની ઠંડી હવા છોડી બગીચામાં બપોર સુધી ફક્ત બનિયન પહેરી ઝાડ નીચે બેસી રહે છે. અહીંતહીંના અભણ ગરીબોને ભેગા કરી તેમને કંઈક ભણાવે છે અને ગપ્પાં મારે છે. આ બધું જોઈ લોકો શું કહેશે? તમારું સમાજમાં કેવું દેખાશે?’ સુબોધ તેને સમજાવતો, ‘તું લોકોની પરવા શું કામ કરે છે? બાપુજીને જે પસંદ હોય તે કરવા દે.
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : વ્યસન SUB: બિલાડી થોડુંક જ દૂધ પીએ તોય તમને વાંધો
જન્મભર શિક્ષક રહ્યા છે એટલે તેમની ભણાવવાની ટેવ તો છૂટશે નહીં અને રહી વાત ગપ્પાં મારવાની. તેમ કરવામાં તેમને આનંદ મળતો હોય તો ભલેને મળે. તું શા માટે ફિકર કરે છે?’ રીટા ચિડાઈને બોલતી, ‘તમે તો સવારના નીકળી સાંજના ઘરે આવો છો, લોકોની વાતો મારે સાંભળવી પડે છે.’
પત્નીની વાત અણસાંભળી કરી તે અતીતની યાદમાં ખોવાઈ જતો. તે નાનો હતો ત્યારે ગામમાં વીજળી લાવવાની યોજના પૂરી થઈ ચૂકી હતી. લોકો બહુ ઉત્સાહમાં હતા. બધાં ઘરોમાં ઝળહળાટભર્યો પ્રકાશ થશે. ગરમ હવાને બદલે રાત-દિવસ ઠંડી હવા મળશે અને ખેતરોમાં મોટર દ્વારા સિંચાઈનું પાણી ફરી વળશે. લોકો બહુ ખુશ હતા.
ઘેર ઘેર ફિટિંગ કરવાનો વારો આવ્યો ત્યારે બધાના આશ્ચર્ય વચ્ચે માસ્તરસાહેબે ઘરમાં વીજળી લેવાની ના પાડી દીધી. તેમણે કહ્યું, ‘ભાઈ, મારે એક જ દીકરો છે, ક્યાંક તેનો હાથ તારને અડી જાય તો મારું તો જીવન બરબાદ થઈ જાય એટલે હું એવું જોખમ ઉઠાવવા માગતો નથી.’
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : જરૂર આવીશ…
ગરમીના દિવસોમાં રાતના હાથ વડે પંખો નાખી સુબોધને તેઓ સુવડાવતા. લોકોને તેઓ કહેતા, ‘ખુલ્લા આકાશ નીચે મળતી હવાથી આવતી તાજગી શું પંખાની બનાવટી હવાથી મળી શકવાની છે?’
સુબોધને તે બરાબર યાદ હતું કે તેના પરના અત્યાધિક પ્રેમને કારણે તેઓ વિદ્યુત યુગમાં રહેવા છતાં વીજળીનાં સુખસાધનોને વશીભૂત થયા નહીં. પોતાના એ પ્રેમાળ પિતા વિરુદ્ધ કૂલરની હવા ન માણી શકવાની ફરિયાદ તેને ફિક્કી લાગી. જોકે તેને પણ લાગતું હતું કે તેના પિતાએ હવે નવાં નવાં સુખ-સાધનોનો થોડો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. પણ જે વ્યક્તિએ પોતાની પૂરી જુવાની પ્રાકૃતિક વાતાવરણમાં વિતાવી તેને હવે આ બુઢાપામાં કૃત્રિમ સાધનોનો ઉપયોગ કરવા માટે કેમ ફરજ પાડી શકાય?
તેને આશ્ચર્ય થતું હતું કે તેના પિતા રીટાનો વિરોધ કેમ કરતા નથી? તેમને સંભળાવવા માટે કહેલી નાનીમોટી વાતોનો તેઓ શા માટે જવાબ આપતા નથી? સોટીના ડરથી બધા વિદ્યાર્થીઓ ને સીધા કરનાર તેઓ શા માટે આ બધું ચલાવી લે છે? શા માટે તેઓ રીટા પ્રત્યે આટલા સહનશીલ છે? કદાચ આ પણ ઉંમરનો તકાજો હશે. તેમની દીન સ્થિતિ જોઈ તેને લાગતું કે રીટા તેમના પ્રત્યે વધુ ક્રૂર થાય છે.
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : ભીંત પરનો ભૂતકાળ
એક રવિવારે રીટા સાથે માર્કેટમાં જવા તે ગાડીમાં બેસવા જતો હતો ત્યારે પિતાએ તેને ધીરેથી કહ્યું- ‘મારી દવા ખલાસ થઈ ગઈ છે તે લેતો આવજે અને બને તો થોડાં ફ્રૂટસ પણ લાવજે.’ તેમનું વાક્ય પૂરું થાય તે પહેલાં રીટા બોલી ઊઠી, ‘ઊંહ, દવા ખાવાનો શો ફાયદો? ડૉક્ટરે કહેલી પરેજી તો પાળતા નથી? બજારમાં જઈને ભેળપૂરી ખાવી હોય તો દવા લેવાનો અર્થ શું?’
ગાડી ચાલુ થાય તે પહેલાં રીટાએ બધી કડવાટ ઓકી નાખી, પણ પિતાજી તો એ સાંભળીને પણ એમ ને એમ ઊભા રહ્યા, જાણે કે તેમણે કંઈ સાંભળ્યું જ ન હોય. ઉંમરના વધવાની સાથે તેમની બહેરાશ વધતી જતી હતી. તેઓ આશાભરી નજરે પોતાના દીકરા સામે જોતા રહ્યા. રીટાની વાત સાંભળી સુબોધનું લોહી ઊકળી આવ્યું- ‘બોલવામાં કંઈક તો વિવેક રાખ, આખરે તો એ મારા પિતા છે. ક્યાં ફેંકી આવું તેમને? તને તો ખબર છે કે તેમના બુઢાપાનો એકમાત્ર સહારો હું છું તો શા માટે આવું બધું બોલે છે?’ ગુસ્સાથી રીટા સામે જોઈને તેણે કહ્યું.
‘વિવેક મને શું શીખવો છો? શીખવાડો તમારા પિતાને કે જેઓ નથી વિચારતા કે તેમનો દીકરો કેવા હોદ્દા પર છે અને તેમણે કેમ રહેવું જોઈએ?’ ‘તેઓ ગમે તેમ રહે એની સાથે તારે શું મતલબ? તને કહી દઉં છું કે તેઓ અત્યાર સુધી જે રીતે જીવી રહ્યા છે તે જ રીતે જીવશે.’ સુબોધે ગુસ્સે થઈ કહ્યું.
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : લપડાક
‘તો હું કહું છું તે પણ તમે સાંભળી લો. આવું વધારે દિવસો નહીં ચાલે. તેઓ અહીં એમની એ જ રીતે રહે તે હવે હું વધુ વાર સહન નહીં કરી શકું.’ આ સાંભળી સુબોધનું પુરુષત્વ ઊકળી ઊઠ્યું. તે ગાડી ચલાવતો ન હોત તો કદાચ તેણે રીટાને જોરદાર તમાચો મારી દીધો હોત. તે ચીસ પાડીને બોલ્યો- ‘હું કહું છું કે તેઓ અહીં જ રહેશે અને તેમની હાજરી તારે માન્ય કરવી જ પડશે. હું જોઉં છું કે તેઓ તારી બધી વાત સહન કરી લે છે અને તું એક છો કે બધી જ માનમર્યાદા છોડી તેમની પાછળ પડી ગઈ છો.’
પહેલી વાર સુબોધને આટલો ગુસ્સામાં જોઈ રીટા ડરી ગઈ, અને ચૂપ થઈ ગઈ. થોડા દિવસ બન્ને એકબીજા સાથે બોલ્યાં નહીં. એક દિવસ સહજતાથી રીટાને સમજાવતાં તેણે કહ્યું, ‘જો રીટા! તારે બાપુજી પ્રત્યે થોડા ઉદાર થવું જોઈએ. કદાચ તને એ ખબર નહીં હોય કે કઈ રીતે તેમણે મને ઉછેર્યો છે અને આ સ્થાન માટે યોગ્ય બનાવ્યો છે.’
‘મને આ બધું શા માટે કહો છો? તમે ખૂબ ભણ્યા અને ઊંચા પગારની નોકરી મેળવી એ જાણીને તો મેં તમારી સાથે લગ્ન કર્યાં, નહીં તો…’ તેણે અત્યંત ઉપેક્ષાભર્યા સ્વરે કહ્યું. ‘એનો અર્થ તો એ જ થયોને કે લગ્ન પહેલાંનો તારો પ્રેમ- લાડ મારા પર નહીં પણ મારા હોદ્દા અને પૈસા પર હતો.’
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : ગુના વગરની સજા
‘અલબત્ત, કોઈ પણ સ્ત્રી ઓછું કમાતા પુરુષ પર પ્રેમ કરવાનો વિચાર સ્વપ્નામાં પણ ન કરે. સૌથી પહેલાં તો તે પોતાના ભવિષ્યનો જ વિચાર કરેને? અને જો મેં પણ એ રીતે વિચાર્યું હોય તો કંઈ ખોટું નથી કર્યું.’ રીટાનો આ જવાબ સાંભળી તે અંદરથી તૂટી ગયો. તેણે તેને ફરી સમજાવતાં કહ્યું, ‘તને એ ખબર છે કે પિતાજીએ મારાં લગ્ન બીજે ઠેકાણે કરવાની હા પાડી દીધી હતી? પણ જ્યારે મેં તેમને આપણા પ્રેમની વાત કરી ત્યારે તેમણે આપણા સુખ ખાતર પોતાની મરજી જતી કરી. શિસ્ત માટે કઠોર હોવા છતાં તેઓ કદી બીજા પ્રત્યે અન્યાય કરતા નથી.’
‘એ ન્યાય તેમણે પોતાના પુત્ર માટે કર્યો હતો, મારે માટે નહીં.’ તેણે મોં બગાડી કહ્યું- આ પછી ઘણા દિવસો સુધી તેમની વચ્ચે અબોલા રહ્યા. સુબોધને ઝઘડા કરતાં આ શાંતિ ગમી પણ રીટા એમ થોડી શાંત રહેવાની હતી? એક દિવસ ઘરમાં પ્રવેશતાં જ તેને રીટાનો કર્કશ અવાજ સંભળાયો, ‘બેશરમીની પણ હદ થઈ ગઈ. જુવાન છોકરા-છોકરીઓને પ્રેમ કરતાં તો જોયાં છે પણ સાઠ વર્ષનો બુઢ્ઢો એક બુઢ્ઢી સાથે પ્રેમ કરે એ સાંભળ્યું ન હતું. રોજ સાંજના બગીચામાં બેસી કોણ જાણે સુમિત્રા દીદીની સાસુ સાથે શું વાતો કરે છે?’
ઘણી વાર તેણે પોતે પણ પિતાજીને એકાંતમાં બેસી એ સ્ત્રી સાથે વાતો કરતા જોયા છે, પણ એ વિચારીને કે સૌ પોતપોતાની ઉંમરના સાથી શોધે છે અને તેમાં ખોટું પણ શું છે એમ સમજી એ તરફ ધ્યાન આપ્યું ન હતું. તેનાં અંતરમાં પિતાની એવી છબી પડેલી હતી કે તેમના ચારિત્ર વિષે કોઈ ખરાબ વિચાર કરવો તે તેના માટે પાપમય હતું. જે પિતાએ દીકરાના ભલા માટે પોતાની પૂરી જવાની આમ જ વિતાવી નાખી તેમના વિષે તેમની ઉંમરને ધ્યાનમાં લઈ તે મનમાં શંકા કઈ રીતે ઊભી કરે?
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા : સુગંધી ઘર
પિતાની સૌમ્યમૂર્તિ આજે પણ તેની આંખોમાં સમાયેલી છે. જ્યારે લોકોએ તેમને બીજાં લગ્ન કરવા કહ્યું ત્યારે તેને ગળે વળગાડતાં તેમણે કહ્યું હતું, ‘લગ્ન કરવા હોય તો કાલે કરી શકું છું પણ સાવકી મા આની સાથે કેવો વર્તાવ કરશે એ વિચારે બીજાં લગ્ન ટાળું છું. નહીંતર સ્ત્રી વગર પુરુષની જિંદગીમાં શું ઓછી મુસીબત હોય છે?’
આમ નિશ્વાસ નાખી દિલનું બધું દર્દ છુપાવી તેઓ પોતાનાં બધાં કર્તવ્યો નિભાવતા રહ્યા. આવા પિતાને આ ઉંમરે એક સ્ત્રીની કમી જણાય છે તે વાત તે કઈ રીતે માની શકે? પણ બનવા જોગ છે કે જીવનમાં હવે તેમને એકલાપણું લાગતું હોય, કારણ કે તેનો એકમાત્ર સહારો- તેનો વહાલો પુત્ર સુબોધ પત્નીને કારણે તેનાથી વિખૂટો પડતો જતો હતો.
રીટાનો બડબડાટ ચાલુ જ રહ્યો છે. તેનું કહેવું એમ છે કે સુમિત્રા દીદીની સાસુ સાથે સસરાના આટલા બધા મેળાપને કારણે સુમિત્રા દીદી બહુ પરેશાન છે. ઘરનું બધું કામ તેને કરવું પડે છે, જે પહેલાં તેની સાસુ કરતાં હતાં. એક સાંજે સુબોધ ગાડીમાં બેસી મકાનમાં પ્રવેશતો હતો ત્યારે તેણે બાજુના બગીચાની બેન્ચ પર બેઠેલા પિતાને અત્યંત તન્મયતાથી સુમિત્રાની સાસુ સાથે વાત કરતા જોયા. તેણે ગાડી ધીમી કરી દીધી. તેને લાગ્યું કે તેને જોતાંવેત તેઓ બન્ને એકદમ ચોંકી ગયાં છે પણ તેમણે તો તેને અણજોયા કરી એ જ તલ્લીનતાથી વાતો કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. તેને લાગ્યું કે તેમની વાતોમાં દખલ કરી તે એક અક્ષમ્ય ગુનો કરી રહ્યો છે. તેઓની નજરમાં પણ તેની પ્રત્યેનો અણગમો દેખાઈ રહ્યો હતો. સુબોધ એક વિચિત્ર પરિસ્થિતિમાં મુકાઈ ગયો.
આ પણ વાંચો: આજની ટૂંકી વાર્તા: અટેચમેન્ટ, આટલાં વરસે તું આમ કેમ પૂછે છે મા?
તે દિવસથી પોતાના પિતા અને સુમિત્રાની સાસુના સંબંધો વિષે તેનું મનશંકિત થઈ ઊઠ્યું. રીટા બડબડ કરતી જ્યારે વારંવાર એ વિષે ફરિયાદ કરવા લાગી ત્યારે તેને થયું કે કોઈ બહાના નીચે પિતાને તે કોઈ અન્ય સ્થળે મોકલી દે, પરંતુ કોઈ બહાનું કે યોગ્ય અવસર હાથમાં આવતો ન હતો.
એક સાંજે તે ઘરે પાછો ફર્યો ત્યારે રીટાનો વ્યંગભર્યો અવાજ તેને સંભળાયો. ‘જોઈ લો તમારા પિતાનાં કરતૂત. આખું જીવન સંયમી તરીકે વિતાવ્યું પણ બુઢાપામાં જુવાનોને પણ માત કરી નાખ્યા. પોતાની ચહેતીને લઈને છૂ થઈ ગયા. એટલું પણ ન વિચાર્યું કે લોકો શું કહેશે?’
સુબોધ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. આશ્ચર્યથી તેણે રીટાને પૂછ્યું, ‘કંઈ કહી ગયા છે? જતાં પહેલાં કંઈ બોલ્યા હતા? સાથે કંઈ લઈ ગયા છે?’ રીટાએ કટાણા મુખે કહ્યું, ‘લઈ જવામાં તેમની પાસે હતું શું? બે-ચાર જોડી કપડાં, રામાયણ અને તેમની હાથની લાકડી.’ પત્ની તરફ ઘૃણાપૂર્વક જોતો તે પિતાના રૂમમાં ગયો. તેમની હાજરી તેને માટે સમસ્યા બની ગઈ હતી, પરંતુ તેમનું પ્રસ્થાન તેના માટે અધિક દુ:ખકર બની ગયું. તેમનું ચાલ્યા જવું તે તેના જીવનની સૌથી મોટી હાર હતી.
આ પણ વાંચો: ટૂંકી વાર્તા: લાખું
એ રૂમ બિલકુલ શાંત હતો. એક ઊંડો શ્વાસ લઈ તે એ રૂમમાં ફેલાયેલી ગંધ પોતાના ફેફસામાં ભરવા લાગ્યો. એ ગંધમાં તે એક અનોખું અપનત્ત્વ અનુભવવા લાગ્યો. ખૂણામાંની ટિપોઈ પરની તૂટેલી ફ્રેમનાં ચશ્માં તેમના પ્રતિ તેણે કરેલી ઉપેક્ષાનું પ્રમાણ આપી રહ્યાં હતાં. ચશ્માંની નવી ફ્રેમ કરાવવા માટે તેમણે ઘણી વાર યાદ કરાવ્યું હતું પણ વ્યસ્તતાને બહાને આ કામ તેણે હંમેશ ટાળ્યું હતું. તે તૂટેલાં ચશ્માં નીચે ગડી વાળેલો કાગળ પડ્યો હતો. ઝડપથી કાગળ ઉપાડી લઈને ખોલ્યો. એ કાગળ પર કંપતા હાથે થોડી લીટીઓ લખાઈ હતી. તેનું દિલ રડી ઊઠ્યું. બેટા, બેટા કહેતાં જેની જીભ સુકાઈ જતી હતી તેમને માટે તે શું એટલો પરાયો થઈ ગયો કે બે શબ્દોનું સંબોધન પણ તેઓ ન લખી શક્યા?
‘મારા ચાલ્યા જવા બાદ ત્યાં ભારે ધમાલ થઈ ગઈ હશે, કારણ કે હું તમારા પડોશી અમરની માને મારી સાથે લઈ ગયો છું. તારી આંખોમાં પણ મેં એક દિવસ સંદેહની કાળીરેખા જોઈ હતી. અમને બન્નેને વાતો કરતાં જોઈ લોકો કેટલીયે વાતો કરતા હતા પણ એ લોકો એટલું કેમ નથી સમજતા કે એક એવી પણ ઉંમર હોય છે જે કોઈ પણ સામાજિક કે નૈતિક બંધનને સ્વીકારતી નથી. એ ઉંમર સ્વયં એક સીમા હોય છે જે દરેક વ્યક્તિને તેમની પરિસીમામાં બાંધી રાખવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. અમે બંને ઉંમરની એ જ સીમા પર ઊભાં છીએ જે એક લક્ષ્મણરેખા સમાન છે, જેને કદી તોડી શકાય નહીં.’
જેવો વર્તાવ મને તારા ઘરમાં મળતો હતો તેવો જ વર્તાવ અમરના ઘરમાં તેની મા સાથે થતો હતો. અમે બંનેએ એક પ્રાઈવેટ સ્કૂલમાં શિક્ષકની નોકરી માટે અરજી કરી હતી અને અમને બંનેને નોકરી મળી ગઈ છે. આવી બોજભરી જિંદગીમાંથી છુટકારો મેળવવાનો આ એક જ રસ્તો હતો.
વિશ્વાસ રાખજે બેટા, અમે લગ્ન કર્યાં નથી. એમ કરું તો મારી જીવનભરની સાધના ધૂળમાં મળી જાય. અમે બંને સાથે રહેવાનાં નથી. તે એક લેડીઝ હોસ્ટેલમાં રહેશે અને જિંદગીભર જેણે પ્રકૃતિની ગોદમાં રહેવાનું આવકાર્યું છે એવો હું એ નાના શહેરની બહાર વૃક્ષો અને ખેતરોની નજીક એક નાનકડા ઘરમાં રહીશ.
આ નાનું શહેર અમારું કેવું સ્વાગત કરશે તેની મને ખબર નથી. આ ઉંમર શહેરની પસંદગી કરવા જેટલી તો નથી જ એટલે હવે તો- ‘ચરણ રુકે ત્યાં કાશી’ જેવો ઘાટ જ હોયને? તમને બંનેને મારા આશિષ. સ્વીટીને ખૂબ ખૂબ પ્યાર…’ (સમાપ્ત)
