તમિળનાડુનું વિષ્ણુ (શ્રીરંગનાથ સ્વામી) મંદિર વૈકુંઠધામ તરીકે ઓળખાય છે

તસવીરની આરપાર -ભાટી એન.

‘ભારતમાં ધાર્મિક તિર્થાટન અસંખ્યને એકસ્ટ્રા ઓડિનરી છે…!? દરેક રાજ્યની સ્થાપત્ય કલા ભિન્ન-ભિન્ન હોય છે ને ધાર્મિક રીતરિવાજ પણ અળગા હોય છે!? તેમ છતાં ભારતનું ભ્રમણ કરીએને તો સાચી સ્થાપત્ય કલાનો તાગ લઈ શકીએ. ‘ભારતનું તમિળનાડુના મંદિરો જરા હટકે છે. જેના પ્રવેશદ્વાર મંદિર કરતા સપ્તરંગી ને કલાકોતરણીનો ભવ્યતાતિ ભવ્ય વરસો નિરખવા મળે. તિરુચિરાપલ્લી તમિળનાડુમાં આવેલ ‘શ્રીરગંમ મંદિર’ ભારત ખાતે આવેલું છે. દ્રવિડિયન સ્થાપત્ય શૈલીમાં બાંધવામાં આવેલ આ મંદિરને તમિલ કવિ-સંતો દ્વારા તેમના સિદ્ધાંતમાં ‘અલ્વાર’ તરીકે ઓળખવામાં આવેલ છે. નાલાપીરા દિવ્ય પ્રબંધમ અને સમર્પિત 108 દિવ્ય દેશમ્માં અગ્રગણ્ય હોવાનો સનન્ય વિશિષ્ટતા ધરાવે છે.

શ્રીરંગમ ખાતે રંગનાથ સ્વામી મંદિર જેને યેરિયાકોવિલ (મોટા મંદિર) ભુલોકા વૈકુંઠમ અને શ્રીરંગમ તિરુપતિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે…! તે તિરુચિરાપલ્લી શહેરની ઉત્તરે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તે તિરુચિરાપલ્લી શહેરની ઉત્તરે લગભગ 12 કિલોમીટર દૂર આવેલું છે. મંદિરનું સ્થળ કાવેરી નદી અને કોલ્લીડમ નદીથી ઘેરાયેલા એક મોટા ટાપુ પર છે. તે સપ્ત – પ્રકારમ ડિઝાઈન સાથે મંદિરના નગર તરીકે વિશાળ અને આયોજિત છે, જ્યાં ગર્ભગૃહ, ગોપુરમ, સેવાઓ અને રહેવાનો વિસ્તાર સાત કેન્દ્રિત બિડાણોમાં સહ-સ્થિત છે. મધ્યયુગીન સદીઓ પછી રેમ્પાર્ટ દિવાલો ઉમેરવામાં આવી હતી. જેણે તેના આક્રમણ અને વિનાશ જોયા હતા! મંદિરનાં સ્મારકો સંકુલની અંદરના પાંચ બિડાણો જોયા હતા. મંદિરના સ્મારકો સંકુલની અંદરના પાંચ બિડાણોની અંદર સ્થિત છે! જે બહારના બિડાણમાં રહેવાની જગ્યા અને માળખાકીય સુવિધાઓથી ઘેરાયેલા છે. અસંખ્ય ગોપુરમ સપ્ત-પ્રકારના બિડાણને જોડે છે, જે યાત્રાળુઓ અને મુલાકાતીઓને ઘણી દિશાઓથી ગર્ભગૃહ સુધી પહોંચવા દે છે. આ સ્થળમાં બે મુખ્ય મંદિરોનો સમાવેશ થાય છે. એક રંગનાથ તરીકે વિષ્ણુનું અને બીજું જંબુકેશ્ર્વર તરીકે શિવનું. આ ટાપુ પર કેટલીક ‘ગુફા મંદિર’ છે જે બંને કરતા જૂના છે.

એક દંતકથા અનુસાર ચાર બાળ ઋષિ સનકા, શ્રીરંગમમાં રંગનાથના દર્શન માટે આવ્યા હતા. તેઓને વૈકુંઠનાં વાલીઓ જયા અને વિજયાએ રોકયા હતા. તેમની વિનંતીઓ છતાં તેમને પ્રવેશ આપવાનો ઈનકાર કરવામાં આવ્યો હતો. ગુસ્સામાં ચારેય જણાએ એક જ અવાજમાં વાલીઓને શ્રાપ આપ્યો હતો અને ચાલ્યા ગયા હતા. વાલીઓ વિષ્ણુ પાસે ગયા અને શ્રાપ વિશે જણાવ્યું. રંગનાથાએ કહ્યું કે તે શ્રાપ પાછો ખેંચી શકશે નહીં અને તેમને બે વિકલ્પો આપ્યા. ત્રણ જન્મમાં વિષ્ણુનો વિરોધ કરતા રાક્ષસ તરીકે જન્મ લેવો અથવા પછી સાત જન્મ સારા મનુષ્ય તરીકે જન્મ લેવો…! ભગવાન સાથે પાછા ફરવા આતુર વાલીઓ રાક્ષસ હોવાનું સ્વીકાર્યું અને માનવામાં આવે છે કે હિરણ્યાક્ષ અને હિરણ્યકસિપુનું રૂપ ધારણ કર્યું છે; રાવણ અને કુંભકર્ણ અને શિશુપાલ અને દંતવક. વિષ્ણુએ ચાર અવતાર ધારણ કર્યાં. અનુક્રમે નરસિંહ, રામ અને શ્રીકૃષ્ણ – તે દરેક જન્મમાં રાક્ષસોને મારવા માટે અવતાર લીધા હતા. શ્રી રંગનાથ સ્વામી મંદિર દેશનું સૌથી વિશાળ મંદિરોમાંથી એક છે. તેનું ક્ષેત્રફળ અંદાજે 156 એકટર એટલે કે 6,31,000 વર્ગ મંદિર છે…! મંદિરનું પરિસર સાત પ્રકારો અને 21 ગોપરુપ (દ્વાર) મળીને બનેલું છે. મંદિરનાં મુખ્ય ગોપુરામને રાજગોપુરામ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે દ્વાર 236 ફૂટ એટલે કે બોત્તેર મિટર ઊંચો છે…! આ મંદિરમાં ભગવાન વિષ્ણુને શ્રીરંગનાથ સ્વામીના રૂપમાં સ્થાપિત કર્યાં. કહેવાય છે કે ત્યારથી ભગવાન વિષ્ણુ અહીં વાસ કરે છે! તેથી તેને ‘વૈકુંઠ’ ધામ પણ કહેવામાં આવે છે.