મગજ મંથનઃ કમ્ફર્ટ ઝોનમાં સુરક્ષિત રહી શકાય, પરંતુ મહાનતા હાંસલ ન થાય…

વિઠ્ઠલ વઘાસિયા

માનવીના જીવનમાં આરામ- સુરક્ષાની સાથે સુખની શોધ સતત ચાલતી રહે છે. આ શોધ જ એને એવાં વાતાવરણમાં લઈ જાય છે, જ્યાં એના માટે દરેક વસ્તુ જાણીતી અને પરિચિત હોય. આ વાતાવરણને જ ‘કમ્ફર્ટ ઝોન’ કહેવામાં આવે છે.

કમ્ફર્ટ ઝોન એ એવી સ્થિતિ છે, જેમાં વ્યક્તિને કંઈ નવું કરવાનું કે અજાણ્યા ક્ષેત્રમાં પગ મૂકવાનો ડર લાગે, કારણ કે એને હાલની સ્થિતિમાં આરામ અને સંતોષ લાગે છે, પરંતુ સત્ય એ છે કે, ખરા વિકાસની શરૂઆત કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર થાય છે. જીવનમાં પ્રગતિ- સફળતા ને આત્મવિશ્વાસ મેળવવા માટે વ્યક્તિએ પોતાની સીમાઓ તોડવી જરૂરી બને છે.

કમ્ફર્ટ ઝોન એટલે શું?

‘કમ્ફર્ટ ઝોન’ શબ્દ મનોવિજ્ઞાન (Psychology)માં ઉપયોગમાં લેવાય છે. તે એવી માનસિક અવસ્થા દર્શાવે છે, જ્યાં વ્યક્તિ પોતાને સુરક્ષિત માને છે. અહીં વ્યક્તિને અનિશ્ચિતતા કે નિષ્ફળતાનો ડર નથી, કારણ કે તે માત્ર એ જ કરે છે જેમાં એ પારંગત છે.

ઉદાહરણ તરીકે: કોઈ વિદ્યાર્થી માત્ર સરળ વિષયોનો જ અભ્યાસ કરે છે, મુશ્કેલ વિષયોને ટાળી દે છે. કોઈ કર્મચારી નવી જવાબદારી લેવાની જગ્યાએ એ જ કામ કરે છે, જે વર્ષોથી કરે છે. કોઈ વ્યક્તિ નવી ભાષા કે ટેકનોલોજી શીખવાનો પ્રયત્ન જ નથી કરતો, કારણ કે એને જટિલ લાગે છે.

આ બધાં ઉદાહરણ કમ્ફર્ટ ઝોનમાં જીવતા લોકોના છે.

કમ્ફર્ટ ઝોનના પ્રકાર: કમ્ફર્ટ ઝોન માત્ર શારીરિક નથી તે માનસિક, ભાવનાત્મક અને સામાજિક પણ હોઈ શકે છે.

• માનસિક: વ્યક્તિ વિચારવાની નવી રીત અપનાવતી નથી. જૂનાં મંતવ્યોને જ સાચા માને છે.
• ભાવનાત્મક: વ્યક્તિ સંબંધોમાં નવા ખુલાસા, વાતચીત કે સહાનુભૂતિ બતાવતી નથી. નકારાત્મક લાગણીથી બચવા માટે એ ઘનિષ્ટ સંબંધો બાંધવાનું ટાળે છે.
• વ્યવસાયિક: કર્મચારી નવી તક અથવા નવી જવાબદારી સ્વીકારતો નથી. તે પોતાની કારકિર્દીના વિકાસ માટે જોખમ લેતો નથી.
• સામાજિક: વ્યક્તિ નવા લોકો સાથે મળવાનું ટાળે છે. એ જ જૂથમાં રહેવું એને સુરક્ષિત લાગે છે.

કમ્ફર્ટ ઝોનની હકારાત્મક અસર:

કમ્ફર્ટ ઝોનને માત્ર નકારાત્મક રીતે જોવું યોગ્ય નથી. તેની કેટલીક હકારાત્મક લાક્ષણિકતા પણ છે:

તે માનસિક શાંતિ અને સ્થિરતા આપે છે.

દૈનિક જીવનમાં સંતુલન જાળવવામાં મદદરૂપ બને છે.

3) કાર્યક્ષેત્રમાં જો વ્યક્તિ થોડી વાર કમ્ફર્ટ ઝોનમાં રહે તો તે પ્રદર્શન સુધારી શકે છે, કારણ કે એ ક્ષેત્ર એની પારંગતતા ધરાવે છે પરંતુ જો એ સતત આ ઝોનમાં જ રહે તો તે પ્રગતિ રોકી નાખે છે.

કમ્ફર્ટ ઝોનની નકારાત્મક અસર:

1) વિકાસ અટકી જાય છે: નવી વસ્તુઓ શીખવાના, નવા અનુભવ મેળવવાના અવસર ગુમાવે છે.

2) ભય અને શંકા વધે છે: અજાણ્યા ક્ષેત્રનો ડર વ્યક્તિમાં આત્મવિશ્વાસ ઓછો કરે છે.

3) સ્થિર જીવન: કોઈ ફેરફાર ન આવતા જીવન નિરસ અને એકસરખું બની જાય છે.

4) અવસર ગુમાવવાની શક્યતા: નવી તક આવતી હોવા છતાં વ્યક્તિ તેનો લાભ લઈ શકતી નથી.

5) આત્મવિશ્વાસમાં ઘટાડો: સતત આરામમાં રહેતી વ્યક્તિ પોતાની ક્ષમતાઓ ભૂલી જાય છે.

વિશ્વના દરેક સફળ વ્યક્તિએ પોતાના કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર પગ મૂક્યો છે. એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામ વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં સતત નવો પડકાર સ્વીકારતા રહ્યા.

મહાત્મા ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકામાં અન્યાય સામે લડવાનું સાહસ કર્યું. એડિસનએ હજારો નિષ્ફળતાઓ પછી પણ દીવો શોધ્યો.

આ બધાં ઉદાહરણ દર્શાવે છે કે પ્રગતિ તે લોકોની જ થાય છે, જે કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર નીકળે છે.

કમ્ફર્ટ ઝોનમાંથી કઈ રીતે બહાર આવી શકાય?

• નાના ફેરફારોથી શરૂઆત કરો: દરરોજ કંઈક નવું અજમાવો નવાં પુસ્તકો વાંચો, નવી ભાષા શીખો અથવા નવા લોકો સાથે વાત કરો.
• ભયનો સામનો કરો: નિષ્ફળતા સ્વીકારો અને એમાંથી શીખો. દરેક ભૂલ અનુભવનું રૂપ ધારણ કરે છે.
• લક્ષ્ય નક્કી કરો: સ્પષ્ટ અને વાસ્તવિક લક્ષ્ય નક્કી કરો, જે તમને તમારા આરામના વિસ્તારથી બહાર લાવે.
• પોતાને પડકાર આપો: મહિને એક નવી કુશળતા શીખવાનો સંકલ્પ લો.
• સકારાત્મક વિચારધારા અપનાવો:

‘હું કરી શકું છું’ એવો વિચાર સતત મનમાં રાખો.

• પ્રેરણાદાયક લોકો સાથે સમય વિતાવો:

જે લોકો સતત શીખતા અને વિકસતા રહે છે, તેમની સાથે રહેવાથી પ્રેરણા મળે છે.

કમ્ફર્ટ ઝોનમાંથી બહાર આવવાના ફાયદા:

• નવા અનુભવો: નવો દ્રષ્ટિકોણ અને સમજણ મળે છે.
• આત્મવિશ્વાસ વધે છે: નવી સિદ્ધિઓથી આત્મવિશ્વાસ મજબૂત બને છે.
• સર્જનાત્મકતા વધે છે: નવી રીતો અજમાવતા વિચારશક્તિ વધે છે.
• જીવન રસપ્રદ બને છે: એકસરખાપણું તૂટે છે.
• અપાર શક્યતાઓ ખુલતી જાય છે: વ્યક્તિ પોતાના અંતરના છુપાયેલા ગુણો શોધી શકે છે.

જીવનનો સાચો અર્થ સતત પરિવર્તન અને વિકાસમાં છે. જો વ્યક્તિ કમ્ફર્ટ ઝોનમાં જ રહે તો તે સુરક્ષિત તો રહેશે, પરંતુ કોઈ મહાનતા હાંસલ નહીં કરી શકે. સફળતા અને સંતોષ એ લોકો જ મેળવી શકે છે, જે જોખમ લેવાની હિંમત ધરાવે છે, અજાણ્યા માર્ગે ચાલવા તૈયાર રહે છે અને પોતાના ભય પર વિજય મેળવે છે. જેમ કોઈ વિખ્યાત વિચારકે કહ્યું છે:

‘Life begins at the end of your comfort zone. અર્થાત્ તમારું સાચું જીવન તમારા કમ્ફર્ટ ઝોનની બહાર શરૂ થાય છે.

તો સફળ થવા માટે એક નિર્ણય લઈએ :

આરામ છોડીએ, પ્રયાસ શરૂ કરીએ અને પોતાનાં સપનાઓને સાકાર કરીએ.