મગજ મંથન : જેવું શિક્ષણ એવું બને પ્રત્યેક બાળક…

-વિઠ્ઠલ વઘાસિયા

શિક્ષણ એ મનુષ્ય ઘડતર મારફતે રાષ્ટ્ર ઘડતરની પ્રક્રિયા છે. જેવું શિક્ષણ તેવો મનુષ્ય ને જેવો મનુષ્ય તેવો સમાજ અને જેવો સમાજ એવું રાષ્ટ્ર. આ એક સર્વસ્વીકૃત સમીકરણ છે. પ્રત્યેક બાળક અનંત સંભાવના લઈને જન્મે છે, પરંતુ એ બને છે એવું જ-જેવું શિક્ષણ એને મળે છે. આમ રાષ્ટ્રનું ઘડતર કાર્ય શિક્ષણ પર નિર્ભર છે. એટલા માટે શિક્ષણ પ્રક્રિયાનું સાતત્ય અનિવાર્ય છે. સાથોસાથ શિક્ષણ દ્વારા પરંપરા અને પ્રગતિનો મેળ થતો રહે એ પણ એટલું જ જરૂરી છે.

દરેક રાષ્ટ્ર પોતાનાં જીવન દર્શન દ્વારા દેશની રાષ્ટ્રીય ચેતના, સંસ્કૃતિ અને પરંપરાને વ્યક્ત કરે છે. આઝાદીના
75 વર્ષ પછી જ્યારે દેશ અમૃતકાળમાં પ્રવેશી ગયો છે ત્યારે પણ આજના શિક્ષણે દેશને અભારતીય જીવન
શૈલી, અભારતીય જીવન દ્રષ્ટિ,પાશ્ર્ચાત્ય જીવન દર્શન અને પાશ્ર્ચાત્ય મનોવિજ્ઞાન આપ્યાં છે.

ભૌતિકતાની બોલબાલા, ભોગપરાયણ જીવન, નાણાં જ આર્થિક બાબતોનું માપદંડ અને સત્તા માટે સંઘર્ષ એ આજના શિક્ષણનો પરિપાક છે. પરિણામે આર્થિક અસમાનતા, સામાજિક વિષમતા, ભ્રષ્ટાચાર,પર્યાવરણ વિનાશ જેવાં દુષ્પરિણામો ભારત વર્ષની 75 વર્ષની રાજકીય સ્વાધીનતાના કાળમાં વધુ વિકરાળ બન્યાં છે. ગરીબી,બેકારી, સ્ત્રી-અવહેલના, ગ્રામ-દારિદ્રય અને નિરક્ષરતા એ આજના શિક્ષણનું બિહામણું ચિત્ર છે.

આજે શિક્ષણની વ્યાખ્યા દિવસે દિવસે ટૂંકી થતી જાય છે. આજે વિદ્યા રાજનીતિની ગુલામ બની વિષમ પરિસ્થિતિઓમાં અસહાય બની છે. શિક્ષણની વ્યાખ્યા એટલી ટૂંકી થઈ ગઈ છે કે આપણે એને માત્ર બે શબ્દોમાં બાંધી શકીએ છીએ:(1) વર્ગખંડમાં ભરવું,(2) પરીક્ષા ખંડમાં કાઢવું. આજનું શિક્ષણ એટલે પરીક્ષા. થોડો અર્થવિસ્તાર કરીએ તો પરીક્ષામાં અપેક્ષિત ગુણ પ્રાપ્ત કરવા સ્પર્ધા કરવી. એના આધાર પર અમુક જ વિદ્યાર્થી વ્યવસાય અથવા રોજગાર માટે પસંદગી પામી શકે છે અને બાકી બેકારોની ફોજમાં ઉમેરાતા જાય છે.

અત્યારના શિક્ષણને લીધે સમાજને આજે અણું પુરુષ તો મળે છે, વિરાટ પુરુષ નથી મળતા. વિનોબા ભાવેએ કહ્યું હતું: ‘શહેરોમાં વિદ્યાલયો તો ઘણાં ખૂલ્યાં, પણ એમાંથી વિદ્યાનો લય એટલે કે બાદબાકી થઈ ગઈ છે. વર્તમાન શિક્ષણ નિરર્થક છે. હવે શિક્ષિત હોવું કોઈ પ્રકારનું ગૌરવ નથી, પરંતુ અગૌરવ છે. આ બદલવા માટે કેટલા આયોગ રચાયા અને કેટલીય સમિતિઓની રચના થઈ, પણ તેમના બધા પ્રયાસોને એક કબાટમાં પૂરી દેવામાં આવ્યા. આવું એટલા માટે કરવામાં આવ્યું કે ભવિષ્યમાં કોઈ શોધકર્તાને શોધ કરવી હોય તો તેને કામ આવે કે કેટલા પ્રયાસો થયા, કેટલો ખર્ચ થયો અને સુધારાની દ્રષ્ટિથી શું પરિણામ આવ્યું. પણ નિશ્ચિત સ્વરૂપે શોધકર્તાને નિરાશ થવું પડશે.

બીજી તરફ આદર્શ શિક્ષણ કેવું હોવું જોઈએ ?
મનુષ્યને ઘડનાર, સંસ્કારી બનાવનાર, ધર્મ, સંસ્કૃતિ પરંપરાનું જ્ઞાન આપનાર હોવું જોઈએ. શિક્ષણ વ્યક્તિત્વનો પૂર્ણ વિકાસ પામનાર, સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરાવનાર હોવું જોઈએ. શિક્ષણ રાષ્ટ્રીય ચેતના, દેશભક્તિ, સ્વાભિમાન પ્રગટાવનાર હોવું જોઈએ.

એક જમાનામાં આપણે જ્ઞાન – વિજ્ઞાનમાં અદ્વિતીય હતા. વૈજ્ઞાનિક આઈન્સ્ટાઈને કહ્યું હતું: ‘જો ભારતે શૂન્યની શોધ ન કરી હોત તો આધુનિક આવિષ્કારો પણ શૂન્ય રહી ગયા હોત.’ આર્યભટ્ટે આજથી બે હજાર વર્ષ પૂર્વે પાઈ()ની કિંમત શોધી હતી તેવા વિશ્વના પ્રથમ નાગરિક હતા. બીજગણિત, ત્રિકોણમિતિ ગણતરી – આ બધું જ્ઞાન ભારતે વિશ્વને આપ્યું. વિશ્વનું સર્વ પ્રથમ વિશ્વવિદ્યાલય તક્ષશિલામાં સ્થાપિત થયું, ને જેમાં વિવિધ દેશોના દસ હજાર પાંચસો વિદ્યાર્થીઓ સાઈઠ વિષયોનું જ્ઞાન મેળવતા. ઈસ પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીમાં નાલંદા વિશ્વવિદ્યાલય શિક્ષણ ક્ષેત્રમાં ભારતનો કીર્તિસ્તંભ હતું. ચરકના કારણે રાષ્ટ્રએ ચિકિત્સા ક્ષેત્રે ઉત્તમ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. સમુદ્રી જહાજના જ્ઞાનમાં આપણે અગ્રેસર હતા. આપણી આ બધી ઉપલબ્ધિઓ ભારતીય ઈતિહાસના સુવર્ણપૃષ્ઠો છે, જેનો સમાવેશ આપણાં અભ્યાસક્રમમાં નથી એ પણ વિધિની કેવી વક્રતા છે!

બાળક શિખતા શીખે (હયફક્ષિશક્ષલ જ્ઞિં હયફક્ષિ),કાર્ય કરતા શીખે (હયફક્ષિશક્ષલ જ્ઞિં મજ્ઞ) અને સાથે મળીને રહેતા શીખે (હયફક્ષિશક્ષલ જ્ઞિં હશદય જ્ઞિંલયવિંયિ) એવું શિક્ષણ બાળકને આપવું જોઈએ.
આપ આવા પરિવર્તનના વાહક બનશો…?

આ પણ વાંચો : મગજ મંથન : જેની પાસે જ્ઞાનનો પ્રકાશ છે એને બીજા કોઈ પણ પ્રકારના પ્રકાશની જરૂર નથી