-કિશોર વ્યાસ
આજના સમયમાં યુવાનો અને યુવતીઓમાં સહનશક્તિનું પ્રમાણ ઘણું ઘટી ગયું છે. કોર્ટમાં ભરાતા છૂટાછેડાના કેસોનું વધતું પ્રમાણ તેની સાક્ષી પૂરે છે. વાતે વાતે રિસાઇને પિયર ચાલ્યા જવું તેમાં પણ બહુ સમજદારી હોય તેવું પણ મને લાગતું નથી. એવી યુવતીઓને શીખામણ આપતી એક બહુ સરસ ચોવક પ્રચલિત છે : “ધણીજી રુખી માંની, પૅજી પાલખીનું ખાસી” ‘ધણીજી’નો અર્થ થાય છે: પતિની ‘રુખી માંની’ એટલે સૂકો રોટલો અને ‘પૅ જી’ના અર્થ છે. પિતાની! શબ્દાર્થ સરળ છે : પિતાની ઘરની પાલખીમાં સુખ કરતાં, પતિના ઘરનો સૂકો રોટલો સારો ! ટૂંકમાં પરણ્યા પછી પિયરવાસ કરતાં સાસરવાસ જ સારો.
Also read : બોરડીનો કાંટો એક ઊભો એક આડો!
યાદ આવે છે? રામાયણમાં અશોક વાટિકામાં રહેતાં સીતાજીએ રાવણને પોતાનાથી દૂર રહેવાની ધમકી આપતાં ઘાસનાં એક તણખલાંની આણ આપી હતી! કારણકે એ ધારદાર તણખલું સીતાજીના ભાઇ સમાન હતું. સીતાજી ધરતી પુત્રી હતાં અને તણખલાંવાળું ઘાસ પણ ધરતીમાં જ પેદા થયું હતું. એટલે જ ચોવક બની છે: “ધરતી જો પૅલો પુતર ઘા’ ‘ધરતી જો’ એટલે ધરતીનો અને ‘પૅ લો પુતર’નો અર્થ થાય છે: પહેલો પુત્ર. ‘ઘા’ એટલે ઘાસ. ચોવકનો સરળ અર્થ થાય છે : ધરતીનો પહેલો પુત્ર ઘાસ. એ ઘાસનાં તણખલાંના કારણે રાવણ, સીતાજીથી દૂર રહ્યો હતો!
આપણે ગુજરાતીમાં ઘણીવાર બોલતાં હોઇએ છીએં કે, ‘બળુકાના બે ભાગ’. એવો જ અર્થ ધરાવતી ચોવક પણ બનેલી છે. ચોવક છે: “ધીંગે જી ધરા નેં, બરૂકે જી બાયડી.” જમીન પર આધિપત્ય વધારવા થતી લડાઇઓનો ઇતિહાસ દૂર નથી! હજુ પણ એ દુષ્પ્રક્રિયા ચાલુ જ રહી છે. બળવાન હોય તે જમીન પડાવી લે, પચાવી પાડે! ગમતી સ્ત્રીઓને પરણવા માટે પણ કસોટીઓ થતી! તેનો પડઘો આ ચોવકમાં પડયો છે. પણ… ‘ધીંગે જી’ એટલે ‘બળુકાની’ ‘ધરા’ એટલે જમીન અને ‘બરૂકે જી’નો અર્થ થાય છે: બલવાનની. ‘બાયડી’ એટલે સ્ત્રી, અર્થ એવો થાય છે કે : જે બળુકો હોય તે ફાવે!
સાસરે વળાવેલી દીકરી સુખી હોય તો તેનાં માવતરને તેનાથી વિશેષ જીવનનો ‘રાજીપો’ ન હોય, પણ સુખી દેખાતી દીકરીનું ઘર બીજી બધી રીતે સારું હોય પણ મૂળ જરૂરિયાતોનો જ અભાવ રહેતો હોય એવી દીકરીના મા-બાપના કપાળે કરચલીઓ વધારે જોવા મળતી હોય છે. ચોવક છે : “ધી સુખીયાણી પ ગંધી માંની જી ત્રાંણ” ‘ધી’ એટલે દીકરી. સુખીયાણીનો અર્થ થાય: સુખી. ‘ગંધી માંની જીત્રાંણ’ આ શબ્દ સમૂહનો અર્થ થાય છે: પહેરવા-ઓઢવા અને ખાવા-પીવાની તકલીફ! ‘ત્રાંણ’ શબ્દનો અર્થ થાય છે અછત, અભાવ કે તકલીફ.
ભાગ્યમાં લખ્યું હોય એવું અને એટલું જ સુખ મળતું હોય છે. ચોવક કહે છે: ‘ધોડ્યા ધન ન થીયેં, ઇચ્છયા પુતર ન થીયેં” ‘ધોડ્યા ધન’ એટલે ધન પાછળ દોટ મૂકવી અને ‘ઇચ્છયા પુતર’ એટલે કે ઇચ્છા મુજબ પુત્રની પ્રાપ્તિ, ‘ન થીયેં’ એટલે કે ન થાય. મૂઠી વાળીને દોટ મૂકવાથી ધન પ્રાપ્તિ નથી થતી અને ઇચ્છા મુજબ પુત્રની પ્રાપ્તિ નથી થતી એ બધું સુખ ભાગ્ય પ્રમાણે મળતું હોય છે.
Also read : માતૃભાષા એટલે સંસ્કૃતિનું મહિમા ગાન
એક અસરકારક ચોવક અહીં મૂકું છું: ‘પર કમાય ત પુતર કેર ગુરે?’ ‘પર કમાય’ પારકાની કમાણી અને ‘કેર ગુરે ?’ એટલે કોણ માગે? જો પારકાની કમાણીથી ચાલતું હોય તો ઇશ્ર્વર પાસેથી બુઢાપાની લાકડી સમાન પુત્ર કોણ માગે? સંદર્ભમાં ગુજરાતી કહેવત મૂકી શકાય: પારકી આશા, સદા નિરાશ!