- નિલેશ વાઘેલા
જાણી લો, દૂધની ગંગા ધરાવતા ભારતમાં અમેરિકા જે માંસાહારી દૂધની નાયગ્રા વહાવવા માગે છે તેની નૈતિક- ધાર્મિક ને વ્યાપારી શું છે અસર…
ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે જે ટ્રેડ ડીલ માટે વાટાઘાટો ચાલી રહી છે, તેમાં એક મુદ્દો તાજેતરમાં ખૂબ ચર્ચાસ્પદ બન્યો છે અને તે છે નોનવેજ મિલ્કનો. આપણે પાછલા અંકમાં અહીં એ વિષયને બાહ્ય રીતે આવરી લીધો હતો અને હવે તેમાં આજે થોડા વધુ ઊંડા ઊતરશું!
આપણે જાણ્યું હતું કે અમેરિકા અને ભારત વચ્ચે વ્યાપાર વાટાઘાટોમાં જે ખેંચતાણ કે સોદાબાજી થઇ રહી છે, તેમાં બંને દેશનાં નેતાઓને ખાસ તો તેમની વોટ બેન્કની ચિંતા વિશેષ છે. જોકે, આ ઉપરાંત કેટલીક ધાર્મિક લાગણી, સ્વાસ્થ્યને લગતી બાબતો પણ છે. અમેરિકા તેના દેશના ડેરી ઉત્પાદનો માટે ભારતમાં એકદમ મોકળું મેદાન મેળવવા દબાણ કરી રહ્યું છે.
આને કારણે એક અભ્યાસ અનુસાર દૂધ અને તેનાં ઉત્પાદનોના ભાવમાં સીધો પંદર ટકા જેટલો ઘટાડો થવાની સંભાવના છે અને તેને કારણે ગ્રાહકોને લાભ તથા ભરવાડોને નુકસાનની સંભાવના છે. જોકે સૌથી ચોંકાવનારી બાબત નોનવેજ મિલ્કને લગતી છે. આ માંસાહારી દૂધ એટલે શું?
શાકાહારી દૂધ અને માંસાહારી દૂધમાં શું તફાવત છે?
માંસાહારી દૂધ શું છે? શાકાહારી દૂધ અને માંસાહારી દૂધમાં શું તફાવત છે? શું ગાયો જેમાંથી માંસાહારી દૂધ મેળવે છે તે અલગ છે? ચાલો જાણીએ. આપણે બધા દૂધનું સેવન કરીએ છીએ કારણ કે તે સ્વસ્થ છે અને ઊર્જા, પ્રોટીન અને કેલ્શિયમના મુખ્ય સ્રોતોમાંનું એક છે. દરેક ભારતીય ઘરમાં, બાળકોને તેમના યોગ્ય વિકાસ અને પોષણ માટે નાસ્તામાં એક ગ્લાસ દૂધ આપવામાં આવે છે. ભારતમાં નોંધપાત્ર વસતિ શાકાહારી હોવાથી, દૂધ તેમની પ્રોટીન અને અન્ય પોષક જરૂરિયાતોનો મુખ્ય સ્રોત છે. અહીં ભારતમાં, દૂધને શુદ્ધ માનવામાં આવે છે અને તેનો ઉપયોગ ઘણા ધર્મોમાં દેવતાઓની પૂજા માટે પણ થાય છે. હિન્દુઓ તેમના ઉપવાસ દરમિયાન તેનો ઉપયોગ કરે છે અને પંચામૃતમાં તેનો ઉપયોગ કરે છે. દૂધને સામાન્ય રીતે શાકાહારી માનવામાં આવે છે, પરંતુ કેટલાક સમયથી, માંસાહારી દૂધ ચર્ચાનો વિષય બની ગયું છે. ભારત અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ વચ્ચેના વેપાર કરાર પછી માંસાહારી દૂધ ચર્ચાનું કેન્દ્ર સ્થાન બન્યું છે. એ બાબત નોંધવી રહી કે, માંસાહારી દૂધની આસપાસની વાતચીત ફક્ત ખોરાકની આદતોથી આગળ વધે છે. તે નૈતિકતા, ધર્મ, આરોગ્ય ચેતના અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર નીતિઓ સાથે સંકળાયેલી છે. ભારત જેવા દેશમાં, જ્યાં વસતિનો મોટો ભાગ શાકાહારને માત્ર આહાર પસંદગી તરીકે જ નહીં પરંતુ ઊંડા મૂળવાળા સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક મૂલ્ય તરીકે અનુસરે છે, ત્યાં ‘માંસાહારી દૂધ’નો વિચાર નોંધપાત્ર ચિંતા અને ચર્ચાનું કારણ બની રહ્યો છે.
ધાર્મિક સંવેદનશીલતા અને નૈતિક ચિંતાઓ
ભારતમાં ગાય પવિત્ર, માતાનો દરજ્જો ધરાવે છે, ખાસ કરીને હિન્દુ ધર્મમાં, તેને જીવન અને પોષણના પ્રતીક તરીકે પૂજનીય માનવામાં આવે છે. ધાર્મિક વિધિઓ દરમિયાન દેવતાઓને દૂધ અર્પણ કરવું અને ઉપવાસ દરમિયાન દૂધનું સેવન કરવું એ સામાન્ય પ્રથાઓ છે. આથી જે ગાયોને પશુઓના માંસ અને રક્ત મિશ્રિત કે આધારિત ખોરાક ખવડાવવામાં આવ્યો હોય, તેમાંથી મેળવેલા દૂધનું સેવન કરવાનો વિચારમાત્ર ધાર્મિક લાગણીને ઠેસ પહોંચાડે છે. ઘણા ધાર્મિક વિદ્વાનો અને આધ્યાત્મિક નેતાઓએ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે કે આ પ્રથા ફક્ત અનૈતિક જ નહીં પણ આધ્યાત્મિક રીતે દૂષિત પણ છે, ધર્મનો નાશ કરનારી, ધર્મભ્રષ્ટ કરનારી છે. ખાસ કરીને શાકાહારીઓ માટે, ચિંતા વધુ તીવ્ર છે. જ્યારે શાકાહારીઓ સામાન્ય રીતે ડેરી ઉત્પાદનોનો ઉપયોગ કરે છે, ત્યારે એવું પ્રસ્થાપિત હોય છે કે પ્રાણીને નુકસાન થયું નથી અથવા તેને માંસાહારી ખોરાક આપવામાં આવ્યો નથી. ભારતમાં તો ગાયોને નોનવેજ પશુઆહાર આપી શકાય એ કલ્પના પણ કરવી મુશ્કેલ છે! ઘણા ભારતીય ગ્રાહકો માટે દૂધ નૈતિક રીતે અસ્વીકાર્ય બને છે.
વેપાર અને નિયમન: ભારત-યુએસ વચ્ચે દૂધ સંદર્ભે ટ્રેડ ટેન્શન
માંસાહારી દૂધ અંગેના વિવાદે વેગ પકડ્યો જ્યારે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે નવા વેપાર કરાર હેઠળ ભારતમાં તેનાં ડેરી ઉત્પાદનો નિકાસ કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો છે. જોકે, ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા (એફએસએસએઆઇ) સહિત ભારતીય અધિકારીઓએ આ દૂધના સ્ત્રોત અને યુ.એસ.માં ડેરી પશુઓના આહાર અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. ભારતીય ગ્રાહકોની લાગણીઓ અને ખાદ્ય પસંદગીઓનું રક્ષણ કરવા માટે, ભારતે ઐતિહાસિક રીતે ડેરી આયાત પર કડક શરતો મૂકી છે. મુખ્ય શરતોમાંની એક એ હતી કે આયાતી ડેરી ઉત્પાદનો એવી ગાયોમાંથી પ્રાપ્ત થવા જોઈએ, જેને કોઈપણ પ્રાણી-ઉત્પાદિત ઘટકો ખવડાવવામાં આવ્યા ન હોય. ઘણાં પશ્ર્ચિમી દેશોમાં ગાયોને પશુ આધારિત માંસાહાર કરાવવાની પ્રથા સામાન્ય અને પ્રચલિત છે. જો ભારત તેના પરંપરાગત ધોરણોને લાગુ કર્યા વિના આવા દૂધની આયાત કરવા સંમત થશે, તો વિવિધ ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક અને ખેડૂત જૂથોની લાગણીને ઠેસ પહોંચશે અને તેમની તરફથી ભારે વિરોધ થશે. આથી, ખાદ્ય સલામતી અને સાંસ્કૃતિક અખંડિતતા જાળવવા માટે ભારતીય અધિકારીઓ દ્વારા માંસાહારી દૂધની આયાત તરફના કોઈપણ પગલાનું કાળજીપૂર્વક મૂલ્યાંકન અને નિયમન કરવું જોઈએ.
ગ્રાહક જાગૃતિ અને લેબલિંગ
આ વૈશ્ર્વિકીકરણના યુગમાં, ખાદ્ય સ્રોતોમાં પારદર્શિતા વધુને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ બની ગઈ છે. જો માંસાહારી દૂધ અથવા તેમાંથી બનેલાં ડેરી ઉત્પાદનો ભારતીય બજારમાં પ્રવેશવા માગતા હોય, તો કડક લેબલિંગ ધોરણો લાગુ કરવા જોઈએ. એક સૂચન એવું પણ છે કે, જેમ પેકેજ્ડ ખાદ્ય પદાર્થોે પર લીલા અથવા લાલ સિમ્બોલથી, તે શાકાહારી કે માંસાહારી એની સ્પષ્ટ ઓળખ આપવામાં આવે છે, એ જ રીતે, ડેરી ઉત્પાદનો પર પણ એ સૂચવવું જોઈએ કે દૂધનો સ્રોત શાકાહારી છે કે માંસાહારી? ડેરી ઉત્પાદકો માટે આ ખૂબ જટીલ પ્રકારની પ્રક્રિયા બની જશે.
આપણ વાંચો: કચ્છી ચોવક : સાધુતા ને સંતત્વને કેવા શણગાર?
વિકલ્પો અને છોડ આધારિત દૂધનું ચલણ
જેમ જેમ માંસાહારી દૂધ અંગે ચર્ચા ચાલુ છે, તેમ તેમ ભારતમાં આરોગ્ય પ્રત્યે સભાન અને નૈતિક રીતે પ્રેરિત ગ્રાહકો છોડ આધારિત વિકલ્પો તરફ વળી રહ્યા છે. યુવા વર્ગમાં બદામનું દૂધ, સોયા દૂધ, ઓટ દૂધ અને નારિયેળનું દૂધ લોકપ્રિયતા મેળવી રહ્યું છે. આ ઉત્પાદનો માત્ર લેક્ટોઝ પચાવી ના શકનાર વ્યક્તિઓને જ નહીં, પરંતુ પરંપરાગત ડેરી માટે ક્રૂરતામુક્ત અને પર્યાવરણીય રીતે ટકાઉ વિકલ્પ પણ પૂરો પાડે છે.
આ નોનવેજ મિલ્ક શું છે?
શાકાહારી ખોરાકમાં સમાવિષ્ટ દૂધ માંસાહારી પણ હોઈ શકે, એ બાબત ભારતીયો માટે ખૂબ જ આઘાતજનક છે. જોકે, અમેરિકન ગાયોના દૂધ વિશે વાત કરીએ તો આ શબ્દ ખોટો નથી. આ શબ્દનો ઉપયોગ એવી ગાયોના દૂધ માટે થાય છે જેમને એનિમલ પ્રોડક્ટ્સ સાથે મિશ્રિત ચારો આપવામાં આવે છે.
સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો, જે ગાયોને માંસ અથવા લોહીથી બનેલો ચારો આપવામાં આવે છે, તેમાંથી મેળવેલા દૂધને માંસાહારી દૂધ કહેવામાં આવે છે. અહેવાલ અનુસાર અમેરિકન ભરવાડો તેમની ગાયોને વજન અને દૂધનું પ્રમાણ વધારવા માટે ડુક્કર, ચિકન, માછલી, ઘોડા, બિલાડી અને કૂતરાના માંસ તથા રક્ત સહિતનો માંસાહારી ચારો ખવડાવે છે!
