- રાજેશ યાજ્ઞિક
શક્તિની આરાધનાનું પર્વ એટલે નવરાત્રી. આપણા સનાતન ધર્મના પ્રત્યેક પર્વ એ માત્ર નાચ-ગાન અને ઉત્સવની પ્રવૃત્તિ નથી. પ્રત્યેક પર્વ સાથે એક ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક વિશેષતા જોડાયેલી છે. શક્તિની આરાધના પણ માત્ર રાસ-ગરબા નથી. પણ એ આદિ શક્તિની ભક્તિ છે, જે સૃષ્ટિના સર્જનથી વિસર્જન સુધી સદાય રહે છે.
વિજ્ઞાન કહે છે એનર્જી અર્થાત ઊર્જા ક્યારેય નાશ પામતી નથી, માત્ર તેનું બીજા સ્વરૂપમાં રૂપાંતર થાય છે. વિજ્ઞાનની આ પરિભાષા પાછળ સનાતનની શક્તિનું જ્ઞાન છે. વેદ, આગમશાસ્ત્ર, ઉપનિષદ અને પુરાણોમાં શક્તિનું મહત્ત્વ અને મહિમા વખાણવામાં આવ્યો છે. શક્તિનું મુખ્ય લક્ષણ સ્પંદન (ગતિ) છે. સ્પંદન સમાપ્ત થતાંની સાથે જ જીવનનો અંત આવે છે.
ઉત્તમ આધ્યાત્મિક ગ્રંથ ‘યોગવસિષ્ઠ’માં બ્રહ્માને સર્વશક્તિમાન માનીને તેમની ત્રણ મુખ્ય શક્તિઓ, એટલે કે જ્ઞાન શક્તિ, ઇચ્છા શક્તિ અને ક્રિયા શક્તિનું મહત્ત્વ સમજાવતી વખતે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે આ શક્તિ સમગ્ર બ્રહ્માંડનું સર્જન, પોષણ અને નાશ કરવાનું કાર્ય કરે છે. પરમ શક્તિ પાસેથી શક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા વિના બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ પણ સર્જન, પાલન અને વિનાશનું કાર્ય કરી શકતા નથી.
આ જ શક્તિઓ બધા જ સજીવ અને નિર્જીવ પદાર્થોમાં વિવિધ સ્વરૂપો અને નામો સાથે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. વિશ્વની રચનામાં, સ્પંદન શક્તિ છે, પાણીમાં પ્રવાહી શક્તિ છે, અગ્નિમાં દહન શક્તિ છે, આકાશમાં શૂન્ય શક્તિ છે, ચેતન શરીરમાં માનસિક શક્તિ છે અને શૂરવીર પુરુષોમાં વીર્ય શક્તિ છે.
આગમ શાસ્ત્ર મુજબ, બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ, એક દેવી એકલી પ્રગટ થઈ હતી. ‘દેવી હ્યેકાગ્રે અસિત’. ત્યારે ક્યાંય કંઈ નહોતું. તેથી, દેવીને ફક્ત પોતાનો પડછાયો જ દેખાતો હતો. તેમની આ છાયામાંથી માનસિક શિવની ઉત્પત્તિ થઇ, તેથી આગમ શાસ્ત્ર શક્તિને શિવની જનની કહે છે.
દેવી ભાગવતના સ્કંધ 7 માં, ભગવતી પોતાના પિતા નાગધિરાજ હિમાલયને પોતાના પ્રાગટ્ય વિશે કહે છે, હે પર્વતોના રાજા હિમાલય! સૃષ્ટિના સર્જન પહેલાં મારા સિવાય કોઈ નહોતું. તે સમયે હું જ પરબ્રહ્મ હતી. પોતાના આધાર (છબી) શિવને પસંદ કરીને, ‘એકોહમ બહુસ્યામ’ ની ઇચ્છા કરીને હું બ્રહ્માંડની રચનામાં લિન થઇ.
વૈદિક મંત્રોમાં પુલ્લિંગનો ઉપયોગ કરીને અને વેદાંતીઓ દ્વારા નપુંસક લિંગનો ઉપયોગ કરીને જે પરમ સત્યનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, શાક્ત ધર્મના પ્રેમીઓએ સત-ચિત્ત-આનંદના સ્વરૂપમાં તે જ મહાન શક્તિને સ્ત્રીલિંગ માનીને સ્થાપિત કરી છે.
શક્તિ ગ્રંથોમાં, ભગવાન વિષ્ણુના દસ અવતારોની દસ મહાવિદ્યાઓ સાથે એકરૂપતા બતાવતા શ્ર્લોક જોવા મળે છે. તે મુજબ, કાલિકા પુરુષ સ્વરૂપે શ્રી કૃષ્ણ છે. તારા-રામ છે. ભુવનેશ્વરી વરાહરૂપા છે. ત્રિપુરા ભૈરવી-નૃસિંહ, ધૂમાવતી-વામન, છિન્નમસ્તા-પરશુરામ, લક્ષ્મી-મત્સ્ય, વાગુલામુખી-કુર્મ, માતંગી-બુદ્ધ અને ત્રિપુરસુંદરી-કલ્કીના સ્વરૂપમાં છે.
ઋગ્વેદમાં શક્તિને અદિતિ કહેવામાં આવી છે, જે સમગ્ર બ્રહ્માંડનો આધાર છે. ઋગ્વેદમાં, શ્રી ભગવતી પોતાનું વર્ણન કરતી વખતે કહે છે, ‘હું બ્રહ્માંડની અધિષ્ઠાત્રી દેવી છું. હું એક હોવા છતાં, હું વિવિધ સ્વરૂપોમાં વિચરું છું. હું સંપૂર્ણપણે સ્વતંત્ર છું. હું કોઈને આધીન નથી.’ ઉપનિષદોમાં પણ શક્તિનું વિશદ વર્ણન અને ભજન છે. શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદમાં જ્ઞાન, ઇચ્છા અને ક્રિયા વગેરે સ્વરૂપો દ્વારા પરાશક્તિનું વર્ણન છે. કેનોપનિષદ કહે છે કે શક્તિ અરૂપ, અસ્પર્શ, અશબ્દ છે.
દેવી અથર્વશીર્ષમાં જ્યારે દેવતાઓએ પૂછ્યું, ત્યારે મહાદેવીએ કહ્યું કે તે બ્રહ્માનું સ્વરૂપ છે અને સમગ્ર વિશ્વ તેમનાથી ઉત્પન્ન થયું છે. તે વિજ્ઞાન અને અવિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ છે. તે બ્રહ્મ છે. તે અબ્રહ્મ પણ છે. તે વેદ પણ છે. તે અવેદ પણ છે. તે સમગ્ર વિશ્વની દેવી છે. પાપોનો નાશ કરનાર દેવી અદિતિ અથવા દક્ષકન્યા સતીના રૂપમાં છે. અષ્ટવસુ, એકાદશ રુદ્ર, દ્વાદશ આદિત્ય, અસુર, પિશાચ, યક્ષ અને સિદ્ધ પણ છે. આત્મશક્તિ પણ તે જ છે. તે વિશ્વને મોહિત કરનારી અને શ્રીવિદ્યાસ્વરૂપિણી મહાત્રિપુરસુંદરી છે.
સનાતન ધર્મ ઉદ્ધારક આદિ શંકરાચાર્ય કૃત સૌંદર્યલહરી ગ્રંથમાં પહેલા શ્ર્લોકમાં જ ઉદ્ઘોષ કર્યો છે કે ‘શિવ: શક્ત્યાયુક્તો યદિ ભવતિ શક્ત: પ્રભવિતુમ્’ (શક્તિ વિના, શિવ અને બીજા બધા દેવતાઓ ગતિહીન થઈ જાય છે). શંકરાચાર્ય એમ પણ કહે છે કે શક્તિ આંખો બંધ કરે કે તરત જ સમગ્ર બ્રહ્માંડ પ્રલયથી નાશ પામે છે અને આંખો ખોલતાની સાથે જ બ્રહ્માંડ પાછું અસ્તિત્વમાં આવે છે.
તેઓ એમ પણ કહે છે કે હે માતા! ચાર મુખવાળા બ્રહ્મા, પાંચ મુખવાળા શિવ, છ મુખવાળા કાર્તિકેય જ નહીં, પણ હજાર મુખવાળા શેષનાગ પણ તમારી સ્તુતિ કરવા માટે અસમર્થ છે, તો પછી મારા જેવો એક મુખવાળો સામાન્ય પ્રાણી તમારા અનંત મહિમાના ગુણગાન ગાવાની હિંમત કેવી રીતે કરી શકે?
આપણ વાંચો: ગીતા મહિમાઃ અહિંસા મોટું તપ
