ડૉ. બળવંત જાની
નારીવર્ણનને અનુસંગે નારીના રૂપ, ગુણ અને એના પ્રભાવને આલેખતા દુહાની મોટી પરંપરા છે. પ્રાકૃત, અપ્રભંશના અનેક દુહાઓ હેમચંદ્રાચાર્યે કૃત કરીને તે સમકાલીન પરંપરાનો પરિચય કરાવ્યો. અનુગામીઓએ આ પરંપરાને પચાવીને પછી પોતાની કળાશક્તિનો વિનિયોગ કરીને રચેલા દુહાઓ આપણી બહુ મોટી મુડી છે.
એમાંથી પ્રગટતું નારીરૂપ અને નારી ચિત્ત માનવીય ભાવવિશ્વથી પણ ભાવકને પરિચિત કરે છે. માત્ર શૃંગાર નહીં પણ નારીના પ્રભાવક વ્યક્તિત્વનો ઓળખ કરાવતી વિગતો પણ દુહાઓ ભાવક ચિત્તને આજ સુધી ભીંજવતા રહીને પરંપરામાં જીવંત રહ્યા છે. ભાવથી ભીંજવતા આવા થોડાં દુહા આસ્વાદીએ.
પગ જોઈ પાની જોઈ, નીરખી જોયાં નેણ;
ગુણવંતી ગોરી તણાં, વહાલાં લાગે વેણ.
નારીનાં નીરખવાં-અવલોકવાં જેવાં અવયવોને અનુસંગે અહીં દુહાગીર કહે છે કે પગ જોયા. જોવાની તો માત્ર પીંડી નથી એમના પગ ગોઠણથી-પાની સુધીના ભાગનું દર્શન અહીં અભિપ્રેત છે.
નારીની આંખો નેણ-પાંપણના પલકારાની એક જીવંત છબી નયન દ્વારા પમાય છે. પણ આવી ગોરી ગુણવંતીં છે. આવી સુંદરતા અને ગુણગાન નારીનાં વેણ-વાતું બહુ વહાલી-મીઠી લાગે. અહીં નારી પણ વહાલ નીખનાવનાર પરિબળ માત્ર સુંદરતા નથી પરંતુ ગુણવાનપણું એમના પરત્વે વહાલ નીપજાવે છે.
બીજા એક દુહામાં પણ આવા ભાવને ધારદાર રીતે અભિવ્યક્તિ અર્પેલ છે તે અવલોકીએ.
પીતળ સરખી પિંડિયું, હીંગળા સરીખા હાથ ;
નવરો દીનો નાથ, (તે દી)પંડ બનાવી પૂતળી.
નારીનાં બે અવયવ-અંગને અહીં ઉપમા અર્પીને વર્ણવેલ છે. પીતળ જેવી નકોર અને એવા વર્ણવાળી પીંડીઓ. અને હાથ પણ રતુમડા હીંગળા જેવા કાંડાથી બાવડા સુધીનો ભાગ એની રતાશને કારણે એના નીરોગી પણાની તંદુરસ્તીની ગવાહી પુરી પાડે છે. જયારે સર્જનહાર દયાનાથ બ્રહ્મા સાવ નવરા-નિરાંતવાળા હશે ત્યારે આ પુતળી જેવી દેહદૃષ્ટિનું નિર્માણ એણે ર્ક્યું હશે.
બીજો એક દુહો પણ નારીના દેહલાલિત્ય સંદર્ભે પરંપરામાં અવલોકવા મળે છે, તેને આસ્વાદીએ.
મચકે પગલાં માંડતી, લચકે પીઠનો લંક;
સહજ હાસ કરે સુંદરી, દાડમ કળી દમંક઼
ઝીણી મચકથી- ધીરેથી પગલા માંડતી-તરતી અને એની કડય-પીઠને લચકો-બાંધો નાજુક વળાંક ચાલતી વખતે આપતી સન્નારી સહજ રીતે હાસ્ય રેલાવતી મલકાતી હોય ત્યારે એના દાડમની કળી-દાણાં જેવા દાંત ધવલ તેજ પાથરતા હોય છે.
નારીનું તેજ, તપ અને તરવરાટ ભર્યા લયાન્વિત દેહ દુહામાં વર્ણવીને નારીની મહત્તાને કવિએ અભિવ્યક્ત કરી છે તે આસ્વાદ્ય બની રહે છે. આવો એક વિશેષ દુહો પણ અવલોકીએ.
ઢાળ્યાં નીચાં લોચન, ગાલે પડિયા શેરડા;
ચૂંદડી ભીડી તંન, લાજે ઘેરી કુંવરકા.
જયારે નારી નીચા નયન ઢાળીને નિમ્મિલિત નયને દૃષ્ટિપાત કરે છે – નજર નાખે છે ત્યારે એના ગાલે શેરડા પડતા હોય છે. પોતાની ચુંદડીને અંગસાથે ભીડીને – શરીર સાથે લપેટીને કુંવરી લજજાશીલ બનીને આપણને એનામાં ઘેરી લેતી હોય છે. એની લજજા, સંકોચભાવ પણ દર્શનીય બની રહે છે. એનું રૂપ આવા સમયે આવી ક્ષ્ાણે જ વિશેષ ખીલી ઉઠે છે.
નારી વર્ણનમાંથી નારી પરત્વેનો પ્રગટનો સમાદર અહીં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. નારી દર્શનીય, પુજનીય અને પ્રેક્ષણીય આવા કારણે બની રહે છે. નારીની મહત્તાને પ્રગટાવતા વલણોને દુહાગીરે ભારે સંયમથી આપણામાં સંક્રાંત ર્ક્યા છે, દુહાની આ મોટી વિશિષ્ટતા છે.
