વિશેષ: આપણે કેવા પ્રકારના ભક્ત છીએ?

-રાજેશ યાજ્ઞિક

કળિયુગમાં ભક્તિને મોક્ષદાયિની કહી છે. શાસ્ત્રકારોએ પહેલેથી જ આગાહી કરી છે કે જેમ જેમ કળિયુગનો પ્રકોપ વધશે તેમતેમ શુદ્ધ ધર્મની હાનિ થશે. ત્યારે ભક્તિ એ પરમાત્માને પામવાનો ઉત્તમ માર્ગ બની રહેશે. જોકે, શાસ્ત્રકારો એવું ક્યાંય નથી કહેતા કે તમારી ક્ષમતા હોય તો તપ, વ્રત, ઉપવાસ આદિ ન કરવા. ખેર, અત્યારે ભક્તિમાર્ગ વધુ લોકપ્રિય પણ છે. કારણકે આ માર્ગ ભગવદ ભક્તિનો સૌથી સરળ માર્ગ છે.

પરંતુ મનુષ્ય કોઈ પણ કાર્ય ઉદ્દેશ્ય વિના કરે છે ખરો?! અરે, જો કોઈ સ્વાર્થ ન હોય તો ભગવાનની કોઈ ભક્તિ પણ કરે તેમ નથી. એટલે ભક્તિ તો બધા કરે જ છે, પણ તેમના ઉદ્દેશ્ય કદાચ જુદાજુદા હોઈ શકે. ભક્ત પણ તેના અંતરમનનો કેટલો ઉઘાડ થયો છે અને કઈ કક્ષાએ પહોંચ્યો છે તેના ઉપર આધાર રાખે છે કે તે કેવી અને કેટલી ભક્તિ કરે છે. મારા-તમારા જેવા ભક્તો તો અઠવાડિયે એકાદવાર મંદિરે જઈ આવીએ તો પણ પોતાને ભક્ત સમજવા લાગીએ!

શ્રીમદ ભગવદ ગીતામાં સ્વયં ભગવાન કૃષ્ણએ ભક્તના પ્રકારોનું વર્ણન કર્યું છે. ભગવાન કહે છે,ચતુર્વિધા ભજંતે માં જના: સુકૃતિનોઽર્જુન, આર્તો જિજ્ઞાસુરર્થાર્થી જ્ઞાની ચ ભરતર્ષભ અર્થાત ભગવાન કહે છે કે હે અર્જુન ચાર પ્રકારના કર્મથી મનુષ્યો મારી ભક્તિ કરે છે. પહેલો છે આર્ત, બીજો પ્રકાર છે જિજ્ઞાસુ, ત્રીજો પ્રકાર છે અર્થાર્થી અને ચોથો પ્રકાર છે જ્ઞાની.

આ પણ વાંચો…વિશેષ : એ વાતો જે… હું મારી દીકરીને ક્યારેય નથી કહેતી…

આર્ત એ પીડિત ભક્ત છે જે ખૂબ જ દુ:ખી છે અને જે ભગવાનની કૃપા માટે ઝંખે છે, જેથી પોતાને પીડા અને દુ:ખમાંથી મુક્તિ મળે, જિજ્ઞાસુ એ જ્ઞાન પિપાસુ છે, જે પોતાને અજ્ઞાની માને છે, અને જે જ્ઞાન મેળવવા માટે ભગવાનની કૃપા ઇચ્છે છે. અર્થાર્થી એ ઐશ્વર્ય પિપાસુ છે, જે સુખી જીવનનો આનંદ માણવા માટે પાર્થિવ સંપત્તિ, પૈસા, જમીન વગેરેની ઝંખના કરે છે, અને જે સંપત્તિ એકઠી કરવા માટે ભગવાનની કૃપા મેળવવા માટે પ્રસન્ન કરે છે. જ્ઞાની એ જાણકાર છે, જે આત્મામાં પોતાની સંતુષ્ટિ જુએ છે, તેને કોઈ દુન્યવી ઈચ્છા નથી, જે ઈચ્છાઓથી મુક્ત છે, જેણે બધી ઈચ્છાઓ પૂર્ણ કરી છે, જેની એકમાત્ર ઈચ્છા મોક્ષ છે; જે આત્મા સો પરમાત્મા માને છે.

આર્ત ભક્ત કદાચ કોઈ અસાધ્ય રોગથી પીડિત હોય, જેનું જીવન ભૂકંપ, જ્વાળામુખી ફાટવાથી, વાવાઝોડા જેવી કોઈ કુદરતી આપત્તિ, દુશ્મન કે જંગલી પ્રાણીના હુમલાના કારણે જોખમમાં હોય. શાસ્ત્રોમાં દ્રૌપદી અને ગજેન્દ્ર આર્ત-ભક્તોનાં ઉદાહરણો છે. જ્યારે દુશાસન દ્રૌપદીને કૌરવોના દરબારમાં ખેંચીને લઈ ગયો અને તેની સાડી ખેંચી, ત્યારે દ્રૌપદીએ પોતાના માનનું રક્ષણ કરવા માટે કૃષ્ણને યાદ કર્યા. જ્યારે એક મગર ગજેન્દ્રને પાણીમાં ખેંચી રહ્યો હતો ત્યારે તેણે નારાયણને આર્તનાદ કર્યો.

જિજ્ઞાસુ એ પ્રશ્નકર્તા છે. તે દુનિયાથી અસંતુષ્ટ છે. તેના જીવનમાં એક ખાલીપો છે. તેને હંમેશાં લાગે છે કે ઇન્દ્રિય આનંદ એ સુખનું સર્વોચ્ચ સ્વરૂપ નથી અને હજુ પણ શુદ્ધ શાશ્વત આનંદ છે જે દુ:ખ અને પીડાથી અસંતૃપ્ત છે, જે તેની અંદર જ જોવા મળે છે. શ્રીમદ ભાગવતમાં ઉદ્ધવ તેનું ઉદાહરણ છે. ઉદ્ધવ એક જિજ્ઞાસુ હતા. તેમની પાસે દુન્યવી દોલત તો હતી, પણ છતાં હૃદયમાં સંતોષ નહોતો અને શ્રી કૃષ્ણ પાસેથી તેમને જ્ઞાન મળ્યું.

દુન્યવી દોલતના પિપાસુ પૈસા, પત્ની, બાળકો, પદ, નામ અને ખ્યાતિની ઝંખના કરે છે. સુગ્રીવ અને ધ્રુવ અર્થાર્થી-ભક્ત હતા. સુગ્રીવ વાલિને ભગાડીને તેનું રાજ્ય મેળવવા માગતા હતા. વિભીષણ રાવણનો અંત લાવીને લંકા મેળવવા માગતા હતા. ધ્રુવ એક એવું રાજ્ય ઇચ્છતો હતો જ્યાં તેની સાવકી માતા તેને હેરાન ન કરે કે તેને પ્રતાડિત ન કરે.

જ્ઞાની એક જાણકાર પુરુષ છે જેણે આત્મપ્રકાશ પ્રાપ્ત કર્યો છે. શુક-મહર્ષિ જ્ઞાની-ભક્ત હતા. તેઓ સર્વોચ્ચ પ્રકારના બ્રહ્મ-જ્ઞાની હતા. તેમને સમજાયું કે બધું જ તેમનું પોતાનું સ્વરૂપ છે. તેમણે પરીક્ષિતને શ્રીમદ્-ભાગવત શીખવ્યું.

ભક્તોનો બીજો એક પ્રકાર છે, જેને વૈરા ભક્તો કહેવાય છે. આ ભક્તો નકારાત્મક ભક્તો છે. તેમને ભગવાન પ્રત્યે સકારાત્મક ભક્તિ હોતી નથી. તેઓ ભગવાનને ધિક્કારે છે અને તેથી તેમને હંમેશાં યાદ રાખે છે. દ્વેષ માટે પણ દુશ્મનનું સતત સ્મરણ જરૂરી છે જ ને!! તો આ પણ એક પ્રકારના ભક્તો છે. તેઓ વૈરા-ભક્તિ દ્વારા મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. કંસ, શિશુપાલ અને અન્ય લોકો ભગવાન પ્રત્યેના તેમના ઊંડા દ્વેષને કારણે સતત ભગવાનનું ચિંતન કરતા હતા. આમ તેમને મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ.

આ પણ વાંચો…વિશેષ: ગૂગલ મેપ જેવું શાસ્ત્રોનું માર્ગદર્શન, આપણે વારંવાર રસ્તો બદલ્યા કરીએ છીએ…!