પક્ષીઓ માટે જીવલેણ છે આવો ભારે વરસાદ

કવર સ્ટોરી – કે.પી. સિંહ

ચોમાસાની આ મોસમમાં ભારે વરસાદ ચાલુ થવાની સાથે જ લોકો સોશિયલ મીડિયા પર વિવિધ અભિવ્યક્તિઓ સાથે સેલ્ફી શેર કરવાનું શરૂ કરે છે. ઘણા લોકો વરસાદ પડતાં જ તેમની પોસ્ટમાં ગરમાગરમ પકોડા અને ચા ધરી દેતા હોય છે, પરંતુ જ્યારે આપણે પક્ષીઓ પાસેથી જંગલો અને તેમના ઘરો એટલે કે વૃક્ષો છીનવીને કોંક્રીટના આશ્રયસ્થાનોમાં વરસાદની મજા માણી રહ્યા છીએ, તે જ ક્ષણે લાખો પક્ષીઓ વરસાદને કારણે લાચાર બનીને પોતાનો જીવ ગુમાવી રહ્યાં હોય છે. આ કોઈ કાલ્પનિક રુદન નથી, સેંકડો વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફરોનો ઈમોશનલ અનુભવ છે. વાસ્તવમાં, અતિશય વરસાદ જેમ કે આપણે ગયા અઠવાડિયામાં અનુભવ્યો હતો તે માત્ર તેમના માળાને ભીનો અને અસ્વસ્થ નથી બનાવતો, પરંતુ તેમના માટે ખોરાક શોધવાનું અથવા પોતાને ગરમ રાખવાનું પણ મુશ્કેલ બનાવે છે. લાંબા સમય સુધી વરસાદને કારણે પક્ષીઓ હાયપોથર્મિયા અથવા ભૂખમરાથી મૃત્યુ પામે છે. હા જ્યારે તેમનાં જંગલો ગાઢ હતાં, જંગલોમાં પાંદડાઓથી ભરેલાં વૃક્ષો હતાં, ત્યારે વરસાદની મોસમ તેમનાં માટે પણ એક પિકનિક સમાન હતી. પરંતુ હવે દરેક પસાર થતા વર્ષ સાથે વરસાદ તેમના માટે જીવલેણ અપ્રિય અનુભવ બની રહ્યો છે.

ભારે વરસાદ પક્ષીઓ માટે જીવલેણ છે, તેમના વોટરપ્રૂફ પીછાઓ ખરેખર ઢીલાં પડી જાય છે અને તેમના માથા ભીના થઈ જાય છે. આના કારણે તેઓ ઠંડી લાગવાથી મૃત્યુ પામે છે. નાના પક્ષીઓ વારંવાર ભારે વરસાદમાં આશ્રય શોધવાનો પ્રયાસ કરતા વ્યથિત જોવા મળે છે. હકીકતમાં, પક્ષીઓ તેમના પીછાઓ હેઠળ હવાના નાના સ્તરો રાખે છે, જે તેમને ગરમ રાખે છે. પરંતુ જ્યારે ભારે વરસાદ પડે છે, ત્યારે તેઓ હારી જાય છે. આ પરિસ્થિતિમાં વરસાદના સંપર્કમાં આવતા અમેરિકન કેસ્ટ્રલ્સ તેમના ચયાપચયના દરમાં વધારો કરે છે, સંભવત: ગરમીના નુકસાનની ભરપાઈ કરવા માટે, પરંતુ એવું જોવામાં આવ્યું છે કે પક્ષી નાનું હોય છે. અતિશય વરસાદ પણ તેના માટે એટલો જ ડરામણો છે. કારણ કે નાનાં પક્ષીઓમાં સપાટી-વિસ્તાર-થી-વોલ્યુમનો ગુણોત્તર વધુ હોય છે, જેનો અર્થ છે કે તેઓ વધુ ઝડપથી ગરમી ગુમાવે છે અને તેમની પાસે સામાન્ય રીતે ઓછી ઊર્જા અનામત હોય છે.

આથી જ ઘણીવાર મુશળધાર વરસાદ દરમિયાન જોવા મળે છે કે નાના પક્ષીઓ અત્યંત ઉતાવળે આશ્રય શોધતાં હોય છે જ્યારે ટર્કી ગીધનું ટોળું ઝાડની ટોચ પર પાંખો ફેલાવીને વરસાદમાં સ્નાન કરતા જોવા મળે છે. વાઇલ્ડલાઇફ ફોટોગ્રાફર ઘોસ્ટ વી કહે છે, ફોટોગ્રાફ્સ લેવા માટે હું સતત તેમના પર નજર રાખું છું. આવા પ્રસંગોએ પક્ષીઓની લાચારી જોઈને મને દુ:ખ થાય છે.
જોકે, આજકાલ એવું નથી કે કોઈ પક્ષીને વરસાદથી આશરો મળતો નથી કે તે લેતા નથી. જે પક્ષીઓ પાસે આ સુવિધા હોય છે, તેઓ વરસાદ દરમિયાન ઝાડીઓની ગીચતામાં, રીડ્સમાં, માનવ ઘરોની છાપરા નીચે, તેમના માળાના છિદ્રોમાં છુપાઈ જવા અથવા છટકી જવાનો પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ આ જરૂરી નથી કે પક્ષીઓ માટે આવી ખાતરીપૂર્વકની સુવિધા હોય અને તે હોય તો પણ પક્ષીઓને નિયમિત ખોરાકની જરૂર હોય છે. હકીકતમાં ભૂખ એ પક્ષીઓ માટે વરસાદનો બીજો ભય છે. કારણ કે તમે થોડી મિનિટો કે કલાકોના વરસાદમાં સંતાઈ શકો છો, પરંતુ એક અઠવાડિયાં સુધી ચાલતા વરસાદમાં તમે શું કરશો?

પક્ષીઓ પર નજર રાખનારા વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફરો કહે છે કે જ્યારે વરસાદ શરૂ થાય છે ત્યારે પક્ષીઓ થોડા સમય માટે ગાયબ થઈ જાય છે, પરંતુ જો થોડો સમય સતત વરસાદ પડે તો પક્ષીઓ ફરી દેખાવા લાગે છે. કારણ કે તેઓ ખોરાક શોધવાનું બંધ કરી શકતાં નથી, ખાસ કરીને જો તેમની પાસે ખવડાવવા માટે બચ્ચાઓ હોય. ખરેખર, પક્ષીઓ બહુ ઓછું ખાય છે, તેથી તેમને વારંવાર ખાવું પડે છે.

લાંબા સમય સુધી વરસાદ જ પક્ષીઓ માટે મહત્ત્વનું પરિબળ નથી. એકદમ હળવો વરસાદ હજુ પણ બહુ સમસ્યા નથી, પરંતુ ભારે વરસાદ ખૂબ જ ખતરનાક છે. આનો સામનો કરવા માટે તેમણે એક અલગ વ્યૂહરચના બનાવવી પડતી હોય છે. ઘણી વખત આપણે પક્ષીઓને જોતા હોઈએ છીએ કે જેઓ ભીના થઈ જતા હોય છે અને તેમની પાંખો ફુલાવે છે. કારણ કે પીંછાં બહાર કાઢવાથી તે ગરમ રહે છે, પરંતુ તે ખતરનાક પણ છે. જો વરસાદ ખૂબ ભારે હોય, અથવા તે બંધ ન થાય, તો પાણી તેમના પફી પીછાઓમાં પ્રવેશ કરે છે અને તેઓ ખૂબ જ ઝડપથી ભીના થઈ જાય છે.

ભારે વરસાદમાં ઘણી વખત પક્ષીઓની કલાત્મક મુદ્રા જોવા મળતી હોય છે, જેની માહિતી અન્ય એક ફોટોગ્રાફર હ્યુમ (૧૯૮૬)એ વર્ણન કર્યું છે. માથા પાછળની તરફ ચાંચને વરસાદની તરફ અને શરીર સીધું કરીને પાંખ ફેલાવે છે. આ એક એવી મુદ્રા છે જેમાં પક્ષીઓ પોતાની જાતને ગરમ રાખવાનો પ્રયાસ કરતા હોય છે. કેમ કે માથાને પાછળની તરફ લઈ જવું એ ગરમી સંચય કરવાની સ્થિતિ છે, જેનો હેતુ પક્ષીને વરસાદના સંપર્કમાં ઓછામાં ઓછું આવવાનું છે. વરસાદના ટીપાં શરીર પર શોષાઈ જવાને બદલે પાંખ પરથી સીધા નીચે સરકી જાય છે. પક્ષી આ મુદ્રાને ત્યારે અપનાવે છે જ્યારે તેમની પાસે આશ્રયની કોઈ સુવિધા ન હોય. જોકે, આ સ્થિતિ પણ જોખમી બની જાય છે, ખાસ કરીને જ્યારે કલાકો સુધી ભારે વરસાદ ચાલુ રહે છે.