શરદ જોશી સ્પીકિંગ: ભાગતી ટે્રનમાં… થંભેલા આપણે!

• સંજય છેલ

માણસના જીવનની અને દુનિયા ચાલવાની, બેઉની ગતિ આજકાલ કમાલની વધી ગઈ છે. કદાચ એટલે જ લોકો એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ પહેલાં કરતાં વધારે ઝડપથી પહોંચે છે. જે જ્યાં છે, ત્યાંથી બીજી જગ્યાએ પહોંચે: `એનું નામ જ જીવન.’

લગભગ છેલ્લાં 50-100 વર્ષોથી માણસજાત સતત એમાં જ મશગૂલ છે કે એકથી બીજી જગ્યાએ પહોંચવાના રસ્તાઓ ને સાધનો ઝડપી ને પૂરતા પ્રમાણમાં કેમ બને? રસ્તાઓ બનાવવા ને પછી એને પહોળા કે મજબૂત કરવા, નવી નવી ગાડીઓ, બસો, એરપોર્ટ, બુલેટ ટે્રનો, નાના-મોટા વિમાનો, મોટરસાઈકલો, સ્કૂટર, રિક્ષા વગેરેની શોધ કર્યે જ રાખવી! આને જ આપણે `વિકાસ’ કહીએ છીએ. આજે માણસ ફોનથી દુનિયાના બીજે છેડે, આરામથી વાત કરે છે કારણ કે વાયરો કે સેટેલાઇટ, નેટવર્ક અવાજને ત્યાં પહોંચાડે છે, છાપું, ટી.વી., રેડિયો, કમ્પ્યુટર, મોબાઇલ..બધે ઓનલાઇન ઓફલાઇન ને દુનિયાભરના સમાચાર હાજર.

આ પણ વાંચો: શરદ જોશી સ્પીકિંગ: પોં પોં પોં..ઉઉઉઉ : `ભોપું-વાદન’ની ભૂલાતી ભવ્યતા…

જોકે,બીજી તરફ, ચંપાનું ઝાડ એટલો જ સમય લઇને સુગંધિત ફૂલ આપે છે જેટલું ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના જમાનામાં આપતું હતું. એક છોકરી એટલા જ વર્ષમાં જુવાન થાય છે જેટલી હડપ્પાની પ્રાચીન સંસ્કૃતિમાં થતી હતી. પ્રસૂતિમાં એટલા જ મહિના લાગે છે જેટલા વૈદિકકાળમાં લાગતા હતા. આખું શેક્સપિયર વાંચવામાં મને એટલો જ સમય (અને કંટાળો) લાગ્યો જેટલો મારા બાપને પણ લાગ્યો હતો. બી.એ. કરવામાં આપણને એટલો જ સમય લાગે છે જેટલો પહેલાં લાગતો. નોકરી મળવામાં એટલી જ મુશ્કેલીઓ આવી રહી છે જેટલી પહેલાં પણ આવતી હતી.

એ રીતે જોવા જાવ તો સમયરેખા પર માણસનું પગલું હજી લાંબુ નથી થયું. સ્ત્રી તૈયાર થવામાં આજે પણ ઓછો સમય નથી લેતી. અત્યારે પણ પ્રેમપત્ર લખવામાં એટલો જ ટાઇમ લાગે છે, જેટલો `ઓખા હરણ’માં રાજકુમારી ઉષા અને અનિદ્ધને લાગતો હતો,

આ પણ વાંચો: શરદ જોશી સ્પીકિંગ: સરહદ પર ગોળીબાર ફરી એકવાર!

પણ તોયે લગભગ જીવનની ઝડપ પહેલાં જેવી જ છે. મોટી નવલકથા જલદી પૂરી નથી થતી અને જાડી સ્ત્રી જલદી પાતળી થતી નથી, પણ હા, જીવન ને સંસારનો અર્થ અને લક્ષ્ય એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ જલદી જલદી પહોંચી જવાનો જ હોય તો વાત અલગ છે. બાકી દુનિયા, પૃથ્વી સૂર્યની ફરતે ચક્કર લગાડવામાં એટલો જ સમય લે છે. કોઈ વર્ષ જલદી કેમ પસાર થતું નથી? આમ છતાં, આપણને ઝડપથી થતાં વિકાસ પર ગર્વ છે.

આપણે બધાં ટે્રનનાં ડબ્બામાં બેઠેલા લોકો જેવા છીએ. આપણે પોતે તો ઝડપથી ચાલી શકતાં નથી. આપણે જે ડબ્બામાં બેઠા છીએ એ ફાસ્ટ ચાલી રહ્યો છે. આપણે એ કલ્પનામાં જ રાચીએ છીએ કે આપણે ઝડપથી આગળ વધી રહ્યા છીએ. આપણી ટે્રજેડી એ છે કે આપણી બાજુના પાટા પર પણ એક ટે્રન એ જ દિશામાં આગળ વધી રહી છે, જે દિશામાં આપણી ટે્રન જઈ રહી છે! એ ટે્રન પાછળથી આવી અને હવે બરાબર અમારી ટે્રનની સાથે ચાલી રહી છે. આપણને ડર એ વાતનો છે કે એ આપણી ટે્રનથી પેલી આગળ ના નીકળી જાય.

આ પણ વાંચો: શરદ જોશી સ્પીકિંગ: ભગવાન બચાવે `બુદ્ધિજીવીઓ’થી

જોકે, અમે ઝડપથી આગળ વધવામાં વિશ્વાસ કરીએ છીએ પણ તોયે પેલી બીજી ટે્રન આગળ નીકળી જાય એ પચતું નથી. કદાચ આપણે એ જ નથી જાણતા કે આપણું છેલ્લું સ્ટેશન કયું છે?, આપણે ક્યાં ઉતરવાનું છે, બીજી ટે્રન આગળ જઈને કઈ દિશામાં આગળ વધશે? ઝડપથી પહોંચીને આપણે કે બીજી કોઇપણ ટે્રનમાં બેઠેલા લોકો શું કરી લશે? ખેર, અત્યારે તો પ્રોબ્લેમ એ છે કે સાલી એક ટે્રન અમારી બરાબર બાજુના પાટા પર ચાલી રહી છે ને કદાચ એ આગળ નીકળી જશે.

આપણો આખો દિવસ બીજાને જોવામાં જ નીકળી જાય છે. એ વિચારીને કે સામેવાળો આપણાથી આગળ ન નીકળી જાય અને જો એ પહેલેથી આગળ નીકળી ગયા હોય તો એ એનાથી આગળ ન જાય, ધીમો પડી જાય અને આપણે ત્યાં સુધી પહોંચી જઈએ, કાં તો આપણે એનાથી આગળ પણ નીકળી જઈએ.

આ પણ વાંચો: શરદ જોશી સ્પીકિંગ : આજકાલ શેરબજાર હલેલી છે ને દુનિયા ચિંતામાં ડૂબેલી છે ત્યારે…

એક રેડિયો કંપની એનો રેડિયો હાથમાં પકડીને, એની પ્રતિસ્પર્ધી કંપની તરફ જે નજરથી જુએ એમાં કદાચ હરીફાઈનો ભાવ હોય એ સમજાય, પણ જ્યારે એ લોકો એકબીજાને બજારમાં મળે ત્યારે એકબીજાની પત્નીઓ, ગાડીઓ, કપડાં અને જૂતાંને એવી રીતે જુએ કે એ `શું એ લોકો આપણાથી વધારે તો સુખી નથી ને?’ બીજાના ઘરે જઇએ ત્યાં પણ એ જ ચિંતા સતાવે કે સાલા, એ લોકો આપણાં કરતાં કેટલું સુખી ને આરામદાયક જીવન જીવી રહ્યા છે? બસ. આમ આખો વખત ટે્રનના ડબ્બામાં બેસીને બીજી ટે્રનને જોઇ રહ્યા છીએ.

આઝાદી પછી ખાસ કરીને ભારતીય મધ્યમ વર્ગના લોકો આ હરીફાઈના શિકાર બન્યા છે. એને આ ઝંઝટમાં ફસાઈને શું મળ્યું? ડાયનિંગ ટેબલ, ફ્રીજ, ટી.વી., સેલફોન, લેપટોપ, ડનલોપનો તકિયો, ઠંડી બિયર, ફર્સ્ટ ક્લાસમાં મુસાફરી, ઇમ્પોર્ટેડ કપડાં, પરફ્યુમ, પાર્ટીઓ ને ચારિત્રહીન લોકો સાથે દોસ્તી કરવાની મજબૂરી! મધ્યમ વર્ગના લોકોને માથે પડી દહેજ પ્રથા, મોંઘામોંઘા લગ્ન, વહુઓને સળગાવી નાખવી, બાળકોનું પતન, મા-બાપથી દૂરતા અને નફરત! ઉપરથી બોસની હદ પાર વગરની ખુશામત, મહેનત કરવા છતાં હમેશા અસુરક્ષિત, માંદગી, હાર્ટઅટેક, ઊંઘવા માટે ગોળીઓ લેવાની, સ્વાભિમાન ખતમ થઈ જવું, વધતાં ગુનાઓને સહન કરવા અને એના શિકાર બનવું, લાંચ ને ચોરીથી કમાણી, સતત અપ્રમાણિકતા, કોઈ ખાસ વસ્તુ ઘરે નથી એની બેચેની, આડોઅવળો નશો વગેરે વગેરે…

આ પણ વાંચો: શરદ જોશી સ્પીકિંગ – ઝઘડો પ્રકાશ ને અંધકાર વચ્ચેનો…

એક ટે્રનના ડબ્બામાં બેઠેલા પણ બીજી ટે્રનની ઝડપથી ચિંતિત મુસાફરોને કાયમ સવાલ થાય છે: `સાલી, આ ટે્રન આપણાંથી ફાસ્ટ ક્યાં જઈ રહી છે?’-એ તો ઠીક છે. પણ જરા વિચારો મારું/તમારું કયું સ્ટેશન આપણું લક્ષ્ય છે? આ યાત્રા આપણે આપણાં માટે કરી રહ્યા છીએ કે બીજા માટે? શું કામ કરી રહ્યા છીએ? અથવા એવું તો નથી કે ટે્રન હજી ઊભી જ છે અને આપણે બીજા લોકોને જોવામાં ને ક્યારનીયે અટકેલ આપણી ટે્રનથી વાકેફ જ નથી? ટૂંકમાં પરિસ્થિતિ એની એ જ છે, જે 50-100 વર્ષ પહેલાં હતી!

બાય ધ વે, ચંપાનું વૃક્ષ આજેય એટલા જ દિવસોમાં ફૂલ આપે છે, જે પહેલાં આપતુ હતું!