સમાજમાંથી ધીરે ધીરે અદ્રશ્ય થઈ રહી છે વરસાદની યુક્તિઓ ….!!

ફોકસ – એન. કે અરોરા

સોઇ જલ, અનલ, અનિલ સંઘાતા
હોઇ જલદ જગ જીવનદાતા

આ રામચરિત માનસની એ ચોપાઈ છે જે એક સમયે બુંદેલખંડ, અવધ અને પૂર્વાંચલના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લોકો એકસાથે સસ્વરે પાઠ કરતા, જ્યારે જ્યેષ્ઠા સંપૂર્ણપણે સુકાઈ જતી અને અષાઢની શરૂઆતમાં પણ આકાશ વાદળોથી ખાલી દેખાતું. હકીકતમાં, લોકો વરસાદનું આહ્વાન કરવા માટે ઢોલ, મંજીરાં અને હાર્મોનિયમ સાથે માનસની આ ચોપાઈનો ૧૨ કે ૨૪ કલાક સુધી પાઠ કરતા હતા.

મધ્ય પ્રદેશના ઘણા વિસ્તારોમાં જેમ કે ઝાંસી, દતિયા, ભોપાલ, રતલામ અને માલવા અથવા નિમાડમાં, જ્યારે અષાઢનું પહેલું અઠવાડિયું વરસાદ વિના પસાર થતું, ત્યારે લોકો વિવિધ સ્થળોએ શિવલિંગને પાણીમાં ડૂબાડી દેતા, એવી માન્યતા સાથે કે આ પછી ભારે વરસાદ પડશે.

અલ્હાબાદ, લખનઉ, કાનપુર અને ઉત્તર પ્રદેશના અન્ય ઘણા વિસ્તારોમાં જ્યારે જેઠ આખો મહિનો વરસાદ વિના નીકળી જતો, તો અષાઢના તહેવાર દરમિયાન, દરેક ગામના કિશોરો લોકોના ઘરની સામે માટીમાં સૂઈ જતા અને પરિવારના સભ્યો તેમના પર પાણી રેડતા. આ પાણીમાં રગડતાં તેઓ ગીત ગાતા ‘ેપાની દે ગુરદાની દે, લેદા લેદા પાની દે.’

અષાઢના પ્રથમ પખવાડિયામાં વરસાદ ન પડતાં મહિલાઓ ખભા પર હળ લઈને ઉજજડ જમીન ખેડવાની યુક્તિ દેશના મોટા ભાગના ભાગોમાં પ્રચલિત થઈ છે. પરંતુ ઉત્તર બંગાળ, પૂર્વાંચલ અને અવધના વિસ્તારોમાં ઘણી જગ્યાએ મહિલાઓ નગ્ન થઈને પણ હળ ખેંચવાની યુક્તિ કરી રહી છે, જેથી વરસાદના દેવ ઈન્દ્ર પ્રસન્ન થઈ જાય અને ભારે વરસાદ શરૂ થાય.

આ બધી વરસાદ ન આવે ત્યારે વરસાદને બોલાવવાની યુક્તિઓ છે અને આવી યુક્તિઓનો ઉપયોગ માત્ર ઉત્તર કે મધ્ય ભારતમાં જ થતો નથી, પરંતુ આ કૃષિપ્રધાન ભારતમાં દરેક જગ્યાએ અલગ અલગ રીતે થાય છે. પરંતુ જો આપણે આ વર્ષના ડેટા પર નજર કરીએ, તો આપણને જાણવા મળે છે કે પશ્ર્ચિમ ભારતમાં છેલ્લાં ૧૨૩ વર્ષમાં સૌથી વધુ ગરમી પડી છે અને એ પણ છે કે છેલ્લા ૧૦ વર્ષમાં જૂન મહિનો ક્યારેય આટલો સૂકો નથી રહ્યો. વેધર મોનિટરિંગ એજન્સીઓ અનુસાર આ વર્ષે જૂન મહિનામાં ૨૦ થી ૩૫ ટકા ઓછો વરસાદ થયો છે. તેમ છતાં આ વર્ષે જેઠ અને અષાઢ મહિનાના પ્રારંભે સમગ્ર ભારતમાં આકાશમાંથી આગ વરસી રહી હતી અને સામાન્ય રીતે વરસાદ પણ નહોતો પડી રહ્યો. તેમ છતાં, દેશના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં વરસાદને બોલાવવા અને ભગવાન ઇન્દ્રને પ્રસન્ન કરવાની આવી યુક્તિઓ જોવા નથી મળી રહી, જેની લેખની શરૂઆતમાં ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

તપતા જેઠ અને અષાઢ મહિનામાં રાહત મેળવવા માટે એક સમયે ગામડાઓમાં વાદળોને વરસવા માટે વિનંતિ કરવામાં આવતી, હવે આવી પ્રવૃત્તિઓ ભાગ્યે જ ક્યાંક જોવા મળે છે. તો શું આનો અર્થ એ છે કે પરંપરાગત ભારત બદલાઈ રહ્યું છે? શું આપણે સદીઓથી ચાલી આવતી રીતિ-રિવાજો, અંધશ્રદ્ધાઓ અને યુક્તિઓમાંથી બહાર આવી ગયા છીએ? શું હવે સમગ્ર ભારતમાં લગભગ એકસરખું જ શહેરી જીવન જીવાય છે? સમાજમાં વૈજ્ઞાનિક ચેતના હોય, લોકો અંધશ્રદ્ધાથી દૂર રહીને તાર્કિક જીવન જીવે તેમાં કોઈ નુકસાન નથી. પરંતુ એ પણ સાચું છે કે જો આપણા જીવનમાં એવી કોઈ વસ્તુ અને પ્રવૃત્તિઓ ન હોય કે જેનાથી આપણું અને અન્ય લોકોનું મનોરંજન ન થાય, તો જીવન રંગહીન બની જશે. કદાચ જીવનના રંગો એ હકીકતમાં સમાયેલા છે કે આપણા જીવન જીવવાની પ્રવૃતિઓમાં કેટલીક એવી પ્રવૃત્તિઓ હોવી જોઈએ જેનો સંબંધ મન સાથે ન હોય, ફક્ત હૃદય સાથે હોય, આપણા સામૂહિકતા સાથે સંબંધિત હોય, જે તર્કથી નહીં, પરંતુ વિશ્ર્વાસ દ્વારા નિયંત્રિત હોય. તે સારું છે કે આપણામાંથી મોટાભાગના લોકો સમજી ગયા છે કે વરસાદ જાદુ કે યુક્તિઓથી નથી આવતો. પણ આ સમજદારીએ આપણી પાસેથી બેચેન કરતી ગરમીમાં જે જીવન જીવવાનો રોમાંચ હતો તે છીનવી લીધો છે.

આ સમજમાં, જીવનની નિર્દોષતા અને પ્રકૃતિ અજેય અને અગમ્ય છે તેવી માન્યતા આપણી પાસેથી છીનવાઈ ગઈ છે. એ વિશ્ર્વાસ જે આપણા જીવનને વધુ નિર્દોષ, વધુ સંવેદનશીલ અને પ્રકૃતિ પ્રત્યે વધુ વફાદાર બનાવતો હતો. હા, એ વાત સાચી છે કે વરસાદ આવી યુક્તિઓથી અને નુસખાઓથી નથી થતો, પરંતુ ચોમાસાની સર્જાતી પરિસ્થિતિથી થાય છે. પણ યુક્તિઓ દ્વારા વરસાદને બોલાવવા અને વાદળોને વરસવા માટે વિનંતી કરવાથી આપણામાં જે સામૂહિક આત્મીયતા સર્જાઈ હતી તે સંયુક્ત મૂર્ખતાનું પરિણામ હોઈ શકે છે, પરંતુ આપણામાં જે સામૂહિક આનંદ ઉત્પન્ન થયો તે આપણામાં સમાજ પ્રત્યે અને પોતાના પ્રત્યેની ઊંડી લાગણી અને વિશ્ર્વાસથી જોડતો હતો. પૂર્વીય ઉત્તર પ્રદેશ, ઉત્તર બંગાળ અને બિહારના ઘણા વિસ્તારોમાં, જ્યારે અષાઢની શરૂઆતમાં વરસાદ ન પડે ત્યારે ગામડાની મહિલાઓ ભેગી થઈ નર દેડકા અને માદા દેડકાના લગ્ન કરાવે છે. દેખીતી રીતે આમ કરવાથી વરસાદ નહીં વરસે. આ માત્ર એક યુક્તિ જ છે, પરંતુ આ યુક્તિ માટે જે રીતે સ્ત્રીઓ એકસાથે આવે છે અને પરસ્પર મસ્તી મજાક કરે છે, તેનાથી વરસાદ ભલે ન વરસે, પરંતુ તેઓ કેટલાક મહિનાઓ માટે તાજગી અનુભવે છે.

વાસ્તવમાં, આપણી દરેક પ્રવૃત્તિ કોઈ કારણ માટે સંચાલિત નથી હોતી, તેમાં કેટલીક નકામી વસ્તુઓનો, ખાસ કરીને મનોરંજનનો પણ સમાવેશ થાય છે.

જ્યારે ગામડાઓમાં લોકો પાસે આજની જેમ રાત-દિવસ ડૂબેલા રહેવા માટે ન તો મોબાઈલ ફોન હતા અને ન તો ટીવી અને ઈન્ટરનેટ દ્વારા મનોરંજનનું તોફાન હતું. તે સમયે આવી પ્રવૃત્તિઓ માત્ર અંધશ્રદ્ધાનું સાધન નહોતું પણ લોકોને મળવાનું, સામાજિક બનાવવાનું, પરસ્પર સંબંધોને મજબૂત કરવાનું અને સૌથી વધુ, નક્કર મનોરંજન પૂરું પાડવાનું સાધન હતું. આથી દરેક બાબતને તર્કની આખરી કસોટી પર ચકાસવી અને તેને વૈજ્ઞાનિક તારણો દ્વારા સમજવી એ તથ્ય મુજબ યોગ્ય હોઈ શકે, પરંતુ જીવનમાં જે આનંદ જરૂરી છે, જેના વિના જીવવામાં નશો નથી, મજા નથી, જેને જીવન જીવવાનું જુનૂન કહેવાય છે. તેથી, ઉત્તર-આધુનિકતાના આ યુગમાં, જ્યારે આપણી રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓમાંથી તમામ બિનજરૂરી અને બિન-તાર્કિક પ્રવૃત્તિઓ અદૃશ્ય થઈ રહી છે, ત્યારે એવું લાગે છે કે જીવન જીવવાનો આનંદ સુકાઈ રહ્યો છે.

તેથી આવનારા દિવસોમાં ચર્ચાનો વિષય બની રહેશે કે જીવનમાં હંમેશ તાર્કિક રહેવું જરૂરી છે કે જીવન લીલુંછમ રહે તે માટે કેટલીક મૂર્ખામીભરી ક્રિયાઓ પણ જરૂરી છે.