જાણો છો, વોટ-કેન્ડિડેટ ને કેબિનેટ જેવા શબ્દો ક્યાંથી આવ્યા?

ભાત ભાત કે લોગ – જ્વલંત નાયક

લોકશાહી શાસન વ્યવસ્થામાં આપણે વોટ- કેન્ડિડેટ (ઉમેદવાર) અને કેબિનેટ જેવા શબ્દો છૂટથી વાપરીએ છીએ. તમે ચૂંટણીમાં તમારા ગમતા પક્ષના કેન્ડિડેટને-ઉમેદવારને વોટ આપો અને એ પક્ષ ચૂંટાય પછી એની સરકાર બને. એ પછી ચૂંટાયેલા ઉમેદવારો પૈકી વિશ્વાસુ વ્યક્તિઓનું મંત્રીમંડળ એટલે કે કેબિનેટ બને…. ક્યારેય વિચાર્યું છે કે આ ત્રણેય શબ્દો ક્યાંથી આવ્યા?

ઉત્તરો મેળવવાની શરૂઆત વધુ એક પ્રશ્ન પૂછીને કરીએ.

નેતાઓ હંમેશાં સફેદ કપડા જ કેમ પહેરે છે? સામાન્ય જવાબ એવો છે કે સફેદ રંગ શાંતિ અને સ્વચ્છતાનું પ્રતીક છે. ઉપરાંત પ્રમાણિકતા જેવા ગુણ દર્શાવવા માટે પણ સફેદ રંગ કામ આવે એટલે પોતાની સ્વચ્છ છબી અને સ્વીકાર્યતા સાબિત કરવા માટે નેતા સફેદ વસ્ત્રો પહેરે છે. નેતાઓ વાસ્તવમાં આવા ગુણો ધરાવે છે કે કેમ, એ આખી અલગ ચર્ચાનો વિષય છે.

આમ જોવો તો રાજકારણમાં સફેદ કપડાનું ચલણ કંઈ આજકાલનું નથી. પ્રાચીન રોમમાં પણ જાહેર જીવનમાં પડેલા લોકો શ્વેત ઝભ્ભા પહેરવાનું પસંદ કરતા. ખભાથી પગની પાની સુધીના ઝભ્ભા ટોગા’ તરીકે ઓળખાય. પ્રાચીન રોમમાં જાહેર હોદ્દા માટે ચૂંટણી લડનાર વ્યક્તિ માટે નિષ્કલંક, સદગુણી અને પ્રામાણિક તેમજ નૈતિક પાત્રતા બહુ મહત્ત્વની બાબતો ગણાતી. પોતે આ તમામ ગુણધર્મો ધરાવે છે એવું દર્શાવવા માટે ઉમેદવાર ચૂંટણી પ્રચાર માટે બહાર નીકળે ત્યારે સફેદ રંગના ટોગા પહેરતા. એટલું જ નહિ, હરીફ ઉમેદવાર સામે ઝાંખા ન પડી જવાય એ માટે ટોગા ઉપર ચોક ઘસીને એને વધારે ઉજ્જવળ બનાવવામાં આવતા. આ પ્રકારના સફેદ ટોગા પહેરેલ વ્યક્તિ માટે લેટિન ભાષામાં એક શબ્દ છે Candidates. આ જ શબ્દ આગળ જતાકેન્ડિડેટ’ તરીકે ચલણમાં આવ્યો. રોમન પ્રણાલી મુજબ પર્પલ બોર્ડર ધરાવતા વ્હાઈટ ટોગા પહેરવાનું ચલણે ય હતું.

જો કે આ કલર કોડ ન્યાયાધીશ, ઊંચા દરજ્જાના ધર્મગુઓ તેમજ અન્ય કેટલાક ઊંચા દરજ્જે બિરાજતા લોકો માટે અનામત હતો. આજે બીજા દેશોમાં ભાગ્યે જ કોઈ રાજકારણીઓ જાહેર જીવનમાં સફેદ વસ્ત્રોનો આગ્રહ રાખે છે, પણ ભારતીયો હજી સફેદ પોષાકને વળગી રહ્યા છે. રંગ સાથે જોડાયેલા સદગુણો અને પાત્રતા અંગેની ચર્ચા ફરી ક્યારેક કરીશું.

ક્યારેક ચૂંટણી સમયે પ્રચાર માટે ફરતી દેખાતી રિક્ષાઓ સોશિયલ મીડિયાના જમાનામાં ભાગ્યે જ જોવા મળે. બાકી એક જમાનામાં ચૂંટણીઓ આવે એટલે લાઉડ સ્પીકર સાથે ફરતી અનેક રિક્ષાઓમાંથી `તમારો કીમતી અને પવિત્ર મત ફલાણાને આપી એમને વિજયી બનાવો’ની રેકોર્ડ સાંભળવા મળતી.

મતને કીમતી અને પવિત્ર ગણવાની શરૂઆત ક્યારથી થઇ હશે? મત માટે વપરાતો અંગ્રેજી શબ્દ Vote મૂળે લેટિન ભાષામાંથી ઊતરી આવ્યો છે. લેટિનમાં Votusનો અર્થ થાય પ્રતિજ્ઞા. વિશ્વનો દરેક માનવ સમાજ સંકટ સમયે પોતપોતાના ઈશ્વરને શરણે જતો હોય છે. ઈશ્વરને રીઝવવા માટે જાતજાતના સંકલ્પ લેવામાં આવે છે. સાદી ગુજરાતીમાં એને `બાધા લીધી’ એમ પણ કહેવાય. પ્રાચીન રોમમાં આવી પ્રતિજ્ઞાઓ દેવતાઓને આપેલા વચન તરીકે ગણવામાં આવતી. જ્યારે રાજ્ય ઉપર કોઈ કુદરતી કે માનવસર્જિત આફત આવી પડે અથવા આર્થિક કે રાજકીય સંકટ ઊભું થાય ત્યારે લોકો દેવતાઓની કૃપા મેળવવા માટે પ્રતિજ્ઞા લેતા. જો રાજ્યની સલામતી અને સમૃદ્ધિ જળવાઈ રહે તો પ્રતિજ્ઞાના પાલનરૂપે દેવતાઓને પશુઓની બલી, યુદ્ધની લૂંટનો અમુક હિસ્સો, ભોજન વગેરે ચઢાવવામાં આવતા. અમુક વાર મંદિરો બાંધવાની ય પ્રતિજ્ઞા લેવાતી. અંગત મુશ્કેલીઓ દરમિયાન પણ લોકો આવી પ્રતિજ્ઞા લેતા અને એનું પાલન કરતા.

15મી સદીના મધ્યભાગ સુધીમાં વોટ’ શબ્દનો અર્થ વિકસીને રાજકીય ઉમેદવારોની પસંદગી માટેની પ્રક્રિયા સુધી પહોંચ્યો. પહેલા દેવતાઓમાં ભરોસો મૂકવામાં આવતો, પણ જેમ જેમ લોકશાહી વિકસતી ગઈ તેમ તેમ રાજ્યની સુખાકારી માટે નેતાઓ પર ભરોસો મૂકવાની શરૂઆત થઇ. દેવતાઈ હાજરીને કારણે વપરાતાકીમતી અને પવિત્ર’ શબ્દો નેતાઓના ગંદા રાજમાં પણ ચલણમાં `ઘૂસી’ને રહી ગયા છે !

આજ રીતે, મંત્રીમંડળ માટે વપરાતા કેબિનેટ’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ચોક્કસપણે ક્યાંથી થઇ એ કહેવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ લેટિન શબ્દ Capanna અથવા ઇટાલિયન શબ્દ Cabinettoમાં એના મૂળ હોવાનું જણાય છે. આજે તો ચીજવસ્તુઓ મૂકવાના સ્ટોરેજ અને મંત્રીમંડળ માટે કેબિનેટ શબ્દ છૂટથી વપરાય છે, પણ ફ્રેંચ ભાષામાં કેબિનેટનો એક અર્થ હતો ખાનગી ઓરડો. ફ્રેન્ચમાં કેબેન (caban) શબ્દ નાના અમથા ઘર માટે વપરાતો. ઇંગ્લેન્ડના રાજવી પરિવાર તેમજ ઉમરાવો માટે આ પ્રકારના ખાનગી ઓરડાઓ માટેપ્રાઈવી’ (Privy) શબ્દ પણ વપરાતો. રાજાને જ્યારે પોતાના ખાસ માણસો- મંત્રીઓ સાથે અમુક ગંભીર બાબતો પર ચર્ચા કરવી હોય ત્યારે એ લોકો ભર્યા દરબારને છોડીને આવા નાના કદના ખાનગી ઓરડાઓમાં બેઠક કરતા. આ બેઠકોમાં એવા જ મંત્રીઓ-ઉમરાવો કે સલાહકારો સામેલ રહેતા, જેના પર રાજાને સંપૂર્ણ ભરોસો હોય. આગળ જતા આવા લોકોના જૂથ માટે `પ્રાઈવી કાઉન્સિલ’ શબ્દ પ્રચલિત બન્યો.

આ કાઉન્સિલ્સ નાના ઓરડા કેબિનેટમાં ભરાતી હોવાને કારણે કેબિનેટ કાઉન્સિલ તરીકે પણ ઓળખાવા લાગી. મજાની વાત એ છે કે ઠેઠ સત્તરમી સદીમાં ઈંગ્લેન્ડના પ્રખ્યાત રાજનીતિજ્ઞ ફ્રાન્સિસ બેકને કેબિનેટ કાઉન્સિલ માટે જે કહેલું, એની સાથે આજે પણ ઘણા સહમત થશે. બેકને કહેલું કે (ફ્રાન્સ અને ઇટલીના) વિદેશી પ્રભાવ હેઠળ આપણે આવી કાઉન્સિલ્સ બનાવતા થયા છીએ, પણ આ ઉપાય સમસ્યા કરતાં પણ વધારે બૂરો છે!

ફ્રાન્સિસ બેકન તમને સાચા લાગતા હોય તો એમાં તમારો વાંક નથી, પણ અહીં એટલી ચોખવટ જરૂરી છે કે આ બેકન મહાશયે પોતે દેવાના બોજ અને ભ્રષ્ટાચારના આરોપો હેઠળ કેવી રીતે દરબાર છોડવો પડેલો.

એની વાત ફરી ક્યારેક….

આપણ વાંચો : ભાત ભાત કે લોગ : કાઉન્ટ ઑફ મૉન્ટેક્રિસ્ટો: એલેક્ઝાન્ડર ડુમાનું એક અદ્ભુત સર્જન