ફોકસઃ ખોવાઈ ગયેલી ભારતની પ્રાચીન કળા

• દિક્ષિતા મકવાણા

ભારત વિવિધતાનો દેશ છે, જ્યાં દરેક પ્રદેશની પોતાની ભાષા અને કલા છે, પરંતુ સમયની સાથે દેશની પરંપરાગત કળાઓ લુપ્ત થઈ રહી છે. તમે કેટલાકના નામ પણ સાંભળ્યા નહીં હોય.

આ ભૂતકાળની વાત લાગે છે, જ્યારે મનોરંજનનાં ઘણાં સાધનો ન હતાં અને લોકો મનોરંજન માટે સ્થાનિક કળા (ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા) પર આધાર રાખતા હતા.

મેળો, સર્કસ કે કોઈપણ શેરી નાટક જોવા લોકોના ટોળા એકઠાં થતાં, પરંતુ આજે આ તમામ કલાકારો દર્શકો વિના અધૂરા લાગે છે.

આપણો દેશ સેંકડો પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સ અને હસ્તકલાનું ઘર છે. આ કળા દરેક રાજ્યની ઓળખ છે. પ્રાચીન સમયમાં, આ કળાઓ, મનોરંજનનું સાધન હોવા ઉપરાંત, સામાન્ય લોકોને પ્રાચીન ધાર્મિક ગ્રંથો અને લોકવાર્તાઓ સાથે જોડવાનું કામ કરતી હતી, જેમાં ઘણીવાર નૈતિક સંદેશ હોય છે.

પરંતુ આજે લોકોનો રસ બદલાયો છે. શહેરો તેમ જ ગામડાઓમાં લોકો તેમને ભૂલી રહ્યા છે. જે કલાકારો વર્ષોથી પોતાના પરિવારનો વારસો સંભાળી રહ્યા હતા તેઓ આજે બીજા કોઈ વ્યવસાયમાં જોડાવા મજબૂર છે.
તો ચાલો જાણીએ આવી જ કેટલીક પરંપરાગત પરફોર્મિંગ આર્ટ વિશે, જે પહેલા ખૂબ જ લોકપ્રિય હતી.

જાત્રા (યાત્રા) બંગાળ

૧૮મી સદીના કલકત્તામાં, ગામડાઓ અને શહેરોમાં એક લોકપ્રિય સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમ (ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા) રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો, જે ‘જાત્રા પાલા’ તરીકે ઓળખાતો હતો. બંગાળના મુખ્ય તહેવારોમાં જાત્રા કરવામાં આવતી હતી, જેમાં ગીત અને નૃત્યના સંયોજનનો સમાવેશ થતો હતો.

આ માટે ખાસ ગીતો પણ બનાવવામાં આવ્યાં હતાં. તેના વિશે સૌથી સારી બાબત એ હતી કે તે હિંદુ મહાકાવ્યો અને પૌરાણિક કથાઓમાંથી પ્રેરણા લે છે અને નાટકમાં વિવિધ પાત્રો વચ્ચેની વાતચીત દર્શાવવામાં આવી છે.

જાત્રાઓ રાઉન્ડ અથવા ચોરસ સપાટ મેદાનમાં કરવામાં આવતી હતી, જેમાં દર્શકો મેદાનની આસપાસ એક વર્તુળમાં બેસતા હતા.૨૦મી સદી સુધી, આ જાત્રાઓએ બંગાળીઓમાં દેશભક્તિની લાગણી વધારવામાં મોટી અને મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી.

Also read: સ્પોર્ટ્સ ફીલ્ડ : 42 વર્ષની મિતાલી રાજે હજી લગ્ન કેમ નથી કર્યા?

મહારાષ્ટ્ર – તમાશા

ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા: તમાશા, મહારાષ્ટ્રનું કલા સ્વરૂપ તમાશા (ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા) એક સંગીતમય લોક નાટક છે, જેમાં સંગીત, અભિનય અને નૃત્યનો સમાવેશ થાય છે. તમાશા રજૂ કરવાની બે મુખ્ય રીતો છે – એક ઢોલકી અને બીજી સંગીત સાથે.

આ લોકકલા સદીઓથી ગ્રામીણ મહારાષ્ટ્ર સાથે સંકળાયેલી છે, તમાશાનું પ્રથમ મંચન ક્યારે થયું હતું તે કહેવું ઘણું મુશ્કેલ છે, પરંતુ મહારાષ્ટ્રના લોક થિયેટર તરીકે તેને દેશભરમાં ઓળખ મળી છે. તમાશા શબ્દ પણ ગ્રામીણ મહારાષ્ટ્રમાંથી આવ્યો છે.

એવું પણ કહેવાય છે કે સાંજે લોકો ગામમાં એક વર્તુળમાં બેસતા અને શોના કલાકારો પરફોર્મ કરતા હતા. દરેક શોને ફિલ્મની જેમ બતાવવામાં આવ્યો હતો, જેમાં લાવણી ચોક્કસ સામેલ હતી. ૧૮મી સદીમાં તે ધીરે ધીરે શહેરોમાં પણ લોકપ્રિય બન્યું.

બહુરૂપિયા કલા

બહુરૂપિઆ એ પરંપરાગત પ્રદર્શન કલા છે જે એક સમયે ભારતના ઘણા ભાગોમાં કરવામાં આવતી હતી. બહુરૂપિયા કરનારાઓ મેળાઓ અથવા સાંસ્કૃતિક ઉત્સવોમાં વિવિધ પૌરાણિક પાત્રો અથવા પ્રાણીઓના રૂપમાં નાટકીય ઢબે આવતા, જે પુખ્ત વયના અને બાળકોને એકસરખું આશ્ર્ચર્યચકિત કરી દે.

રામલીલા અને શેરી નાટકોમાં પણ બહુરૂપિઆ કરનારા જોવા મળતા હતા. વર્ષો પહેલા તેમને સમાજમાં કલાકારનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ સમય જતાં આ તહેવારો ઓછા થવા લાગ્યા અને આ કલાકારો પોતાની આજીવિકા કમાવવા માટે શેરીઓમાં પોતાની કળા દેખાડવા લાગ્યા, હવે આ નકલખોરો એટલે કે બહુરૂપીયા ક્યાંય જોવા મળતા નથી.

નૌટંકી, ઉત્તર પ્રદેશ
નૌટંકી પણ થિયેટરનું એક સ્વરૂપ છે, જે ગીતો, નૃત્ય, વાર્તાઓ, વિનોદી સંવાદો, કોમેડી અને મેલોડ્રામા સાથે બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેની શરૂઆત ૧૯મી સદીના અંતમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં થઈ હતી.

આ નાટકો ગામડાઓમાં વધુ લોકપ્રિય થયાં, શરૂઆતમાં ધાર્મિક અને પૌરાણિક કથાઓ પણ તેમાં દર્શાવવામાં આવી. પછી ધીમે ધીમે તેના દ્વારા સામાજિક અને નૈતિક બદીઓનું પણ નિરૂપણ થવા લાગ્યું.

નૌટંકી કલાકારો નુક્કડમાં ભાગ લેતા હતા. સમયની સાથે શાળાઓ અને કોલેજોમાં પણ શેરી નાટકો (ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા) રજૂ થવા લાગ્યા. પણ આજકાલ શેરી નાટકો ભાગ્યે જ જોવા મળે છે.

ભવાઈ નાટક, ગુજરાત
ગુજરાતમાં ભવાઈનો ૭૦૦ વર્ષથી વધુનો ઈતિહાસ છે. ભવાઈ શબ્દ બે શબ્દોથી બનેલો છે – પહેલો ‘ભાવ’ જેનો અર્થ થાય છે લાગણી અને બીજો ‘વ’ જેનો અર્થ થાય છે વાહક.

ભવાઈનો મૂળ ઉદ્દેશ જનજાગૃતિ અને મનોરંજનનો હતો. ભવાઈમાં હાસ્ય અભિનય સાથે સરળ વાર્તાઓનું વર્ણન કરવામાં આવતું હતું. આ કળાની ભાષા મુખ્યત્વે ગુજરાતી લોકભાષા છે, પરંતુ તેના પર ઉર્દૂ, હિન્દી અને મારવાડીનો પણ પ્રભાવ રહ્યો છે.

ભવાઈની પરંપરાને વિકસાવવામાં પુરુષોનો ફાળો મોટો રહ્યો છે. સ્ટેજિંગમાં ફક્ત પુરુષો જ ભાગ લે છે, જેઓ સ્ત્રી પાત્રોની ભૂમિકા પણ ભજવે છે. આ પુરૂષ કલાકારો માટે ભવાઈ પણ આજીવિકાનું સાધન હતું, પરંતુ આજે ભવાઈ કલા લુપ્ત થવાને કારણે આ કલાકારોની રોજગારી પણ ખતમ થવાના આરે છે.

આધુનિક માધ્યમો, ફિલ્મો અને ઓનલાઈન મનોરંજનના આ યુગમાં આપણને આ પરફોર્મિંગ આર્ટ્સ (ભારતીય સાંસ્કૃતિક કળા) યાદ પણ નથી. પણ ખરા અર્થમાં આ કળાઓ માત્ર મનોરંજન ન હતી, પણ આપણી સંસ્કૃતિનો એક ભાગ પણ હતી. એવું ન થાય કે તેમનાથી દૂર જઈને આપણે આપણી સંસ્કૃતિથી પણ દૂર થઈએ.