ભારતની ‘જીઆઇ’ કૃષિ પેદાશો વિશ્ર્વમાં ધૂમ મચાવી રહી છે

વિશેષ -શૈલેન્દ્ર સિંહ

થોડાં વર્ષો પહેલા ંસુધી, પશ્ર્મિમ ઉત્તર પ્રદેશમાં બાગપત નજીક ઉગાડવામાં આવતી અત્યંત સ્વાદિષ્ટ રતૌલ કેરીના માત્ર ૧૦૦-૨૦૦ કિલોમીટરના અંતરના લોકો જ ચાહક હતા. જ્યારે પણ આમાંથી કોઈ પણ ચાહક દેશના કોઈ પણ ખૂણે કે દુનિયાના કોઈપણ ભાગમાં જતો ત્યારે તે પોતાની સાથે આ સ્વાદિષ્ટ કેરીઓની રસદાર લઈને જતો, પરંતુ આજે, રતૌલ જેવી સ્વાદિષ્ટ કેરીની ખ્યાતિ હોંગકોંગથી હોનોલુલુ સુધી પહોંચી છે અને તે કોઈ એક વ્યક્તિ કે અમુક વ્યક્તિના વખાણ નથી, પરંતુ સિસ્ટમની શક્તિ છે, જેને આપણે જીઆઈ ટેગ અથવા ભૌગોલિક ઓળખ ટેગ કહીએ છીએ.

પશ્ર્ચિમ ઉત્તર પ્રદેશની એક રતૌલ જેવી સ્થાનિક કેરીને વૈશ્ર્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થવાની આ વાર્તા નથી. ૩૧ માર્ચ, ૨૦૨૪ સુધીમાં, દેશના ૬૩૫ સ્થાનિક ઉત્પાદનોને જીઆઈ ટેગ મળ્યા છે અને તેમાંથી મોટા ભાગનાને સમગ્ર વિશ્ર્વમાં સમાન સ્વીકૃતિ મળી છે.

જીઆઈ ટેગ વાસ્તવમાં કોઈપણ ઉત્પાદનને આપવામાં આવેલ કાયમી ભૌગોલિક સંકેત છે. જે માત્ર ભૂગોળ તો જણાવે છે, પરંતુ સાથે એ ચોક્કસ ઉત્પાદનની ગુણવત્તા અને પ્રતિષ્ઠા પણ દર્શાવે છે.

સામાન્ય રીતે એવાં ઉત્પાદનોને જીઆઈ ટેગ આપવામાં આવે છે. જે ચોક્કસ પ્રદેશ, સમુદાયની કલા અને વારસાગત કૌશલ્યનું પરિણામ દર્શાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, આવા કેટલાક સમુદાયો છે. જે વ્યક્તિ સદીઓથી કોઈ ચોક્કસ ઉત્પાદનના ઉત્પાદનમાં નિષ્ણાત છે અને તેના કરતાં વધુ સારી અને ઊંડી કળા કોઈ જાણતું નથી, તો પછી જ્યારે આવી પ્રોડક્ટને જીઆઈ ટેગ મળે છે, ત્યારે માત્ર દેશમાં જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્ર્વમાં તે ઉત્પાદન તેના ગુણો અને તમામ ફાયદાઓ માટે ઓળખાય છે. તેને હવે કોઈ નવા નામ કે ઓળખની જરૂર રહેતી નથી, તે આખી દુનિયામાં તેના મૂળ નામ અને મૂળ ઓળખથી જ ઓળખાય છે. ભારતમાં ૧૫ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૩થી જીઆઈ ટેગ લાગુ થયા પછી, અત્યાર સુધીમાં ૬૩૫ ઉત્પાદનોને તેમના અનન્ય ગુણોને ઓળખતા આ ટેગ પ્રાપ્ત થયા છે. તેથી, આ જીઆઈ ટેગ કરેલાં ઉત્પાદનોમાં તમામ પ્રદેશોનાં ચોક્કસ ઉત્પાદનોનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ ૬૩૫માંથી લગભગ ૩૦૦ ઉત્પાદનો કૃષિ અને બાગાયત સાથે સંબંધિત છે.

જો એમ કહેવામાં આવે કે આજના વિશ્ર્વમાં, ભારતની વિવિધ કૃષિ પેદાશોએ જે વૈશ્ર્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે તેમાં સૌથી મોટો ફાળો જીઆઈ ટેગનો છે, તો તેમાં કોઈ અતિશયોક્તિ નહીં હોય.

વાસ્તવમાં જીઆઈ ટેગ એ એક એવું પ્રતીક અથવા ચિહ્ન છે. જે કોઇપણ ઉત્પાદનને પ્રાપ્ત થાય છે, તે રાતોરાત સમગ્ર વિશ્ર્વમાં એક આગવી ઓળખ બની
જાય છે.

કૃષિ ઉત્પાદનો પછી, હસ્તકલા ઉત્પાદનોએ આ સર્વોચ્ચ પદ હાંસલ કર્યું છે અને તે સ્વાભાવિક હતું કારણ કે હસ્તકલા માત્ર ઉત્પાદનો નથી, તેમાં સદીઓથી સંચિત જ્ઞાન અને કલાનો પણ સમાવેશ થાય છે.

એકવાર આવી પ્રોડક્ટને જીઆઈ ટેગ મળી જાય તો માત્ર દેશ જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્ર્વ તેને થમ્બ્સ અપ આપે છે. ભારતના વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલયના વહીવટી નિયંત્રણ હેઠળ કામ કરતી સંસ્થા, જ્યોગ્રાફિકલ ઇન્ડિકેશન રજિસ્ટ્રી, જીઆઈ ટેગ્સ આપે છે. તેનું મુખ્યાલય તમિલનાડુની રાજધાની ચેન્નાઈમાં છે.

વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ડબ્લ્યુટીઓ)ના પ્રયાસોથી, ભારતીય સંસદે ડિસેમ્બર ૧૯૯૯માં આ સંબંધમાં એક કાયદો પસાર કર્યો હતો, જે ૨૦૦૩માં જીઆઈ કાયદામાં રૂપાંતરિત થયો હતો.

પ્રોડક્ટ માટે જીઆઈ ટેગ મેળવવામાં ઘણો ફાયદો છે. ત્યારથી જ લખનઊની દશેરી કેરી, મહોબાની પાન, દાર્જિલિંગની ચા, બનારસની થંડાઈ, કુર્ગના સંતરા, નંજનગુડના કેળા, મલબારના કાળા મરી, પેડા એટલે કે અલ્હાબાદનું જામફળ, કુર્ગની લીલી ઈલાયચી, ગુચ્ચી મશરૂમ, અલ્ફોન્સો કેરી, હિમાચલ કાલાજીરા , ઓરિસ્સાના કંદમાલની હળદરને જ્યારથી આવાં ઉત્પાદનોને જીઆઈ ટેગ મળ્યો છે, ત્યારથી તેમની માગ માત્ર દેશના દરેક ખૂણામાં જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર વિશ્ર્વમાં વધી છે.

૨૦૦૩થી, વિદેશોમાં જીઆઈ ટેગ મેળવનાર કૃષિ ઉત્પાદનોની માંગમાં ૧૦-૨૦ ટકાનો નહીં, પરંતુ સરેરાશ ૪૦૦ ટકાથી વધુનો વધારો થયો છે. જીઆઈ ટેગ પછી, ભારતીય કૃષિ ઉત્પાદનોને સમગ્ર વિશ્ર્વમાં વિશેષ ઓળખ મળી છે.

અગાઉ, માત્ર વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓ સહેલાઈથી માનતા હતા કે ભારત વિવિધ ઉત્પાદનોનો ગઢ છે, પરંતુ આજે, વિશ્ર્વભરમાં ખોરાક પ્રેમીઓથી લઈને સંશોધકો સુધી, દરેક વ્યક્તિ, જીઆઈના મહત્ત્વથી વાકેફ છે.

જાણો કારણ:-
જ્યારથી દેશના વિવિધ પ્રદેશોમાં સદીઓથી હાજર રહેલા વિશિષ્ટ ઉત્પાદનોને આ ટેગ મળ્યો છે, ત્યારથી સમગ્ર વિશ્ર્વમાં આવાં કૃષિ ઉત્પાદનોની માગમાં અનેક ઘણો વધારો થયો છે. આજે અલ્હાબાદનું જામફળ અને હિમાચલનું કાળું જીરું.