પરિવર્તનના વૈશ્વિક ઈતિહાસમાં ઘણી સફળ વાર્તાઓના હિરો બાળકો રહ્યા છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગ જેવી પર્યાવરણીય કટોકટી ધ્યાનમાં આવતાં જ ગ્રેટા થનબર્ગ અને તેનું ’ફ્રાઈડે ફોર ફ્યુચર’ જેવું આંદોલન આપણી નજર સમક્ષ દેખાવા લાગે છે. આ સ્વીડિશ કિશોરીએ ગ્લોબલ વોર્મિંગ વિશેની તેની ચિંતાથી વિશ્વભરના રાજકારણીઓને ચોંકાવી દીધા છે. જે ઉંમરે છોકરીઓ ઢીંગલીઓ સાથે રમે, દિવસમાં કેટલીક વાર મેકઅપ કરે, તે ઉંમરે ગ્રેટા થનબર્ગે આબોહવા મુદ્દે વૈશ્વિક ચળવળનું નેતૃત્વ કર્યું હતું અને તેના આંદોલનને ગંભીરતાથી લેવા માટે, તેણે શાળા છોડી દીધી હતી અને સંસદ ભવનની બહાર વિરોધ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. જે ટૂંક સમયમાં જ ’ફ્રાઈડે ફોર ફ્યુચર’ નામનું વૈશ્વિક ચળવળ બની ગયું અને લાખો યુવાનો અને બાળકોએ તેમાં ભાગ લીધો અને રાજકારણીઓને એવા પ્રશ્નો પૂછ્યા કે જેના જવાબ તેઓ આપી શક્યા નહીં. ગ્રેટા થનબર્ગ અને તેના આંદોલને માત્ર સ્વીડન પર જ નહીં પરંતુ એક ડઝનથી વધુ દેશોની સરકારો પર દબાણ કર્યું. પછીથી પણ, ગ્લોબલ વોર્મિંગને વળતર આપવા માટે જર્મની અને અમેરિકા જે રકમ ચૂકવવા સંમત થયા તેમાં આ ચળવળનો મોટો ફાળો છે.
પરિવર્તનના વૈશ્વિક ઇતિહાસમાં, એકલી ગ્રેટા થનબર્ગની વાત જ નથી, જેણે કોઈપણ મોટા આંદોલનમાં મોટી ભૂમિકા ભજવી હોય. તેમજ આ ડિજિટલ યુગની માત્ર એક ઘટના નથી, જ્યારે બાળકો માટે એકબીજા સાથે જોડાવા માટે ઘણા પ્રકારના રિમોટ સંસાધનો ઉપલબ્ધ છે. ભારતમાં સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન એટલે કે લગભગ ૮૦ વર્ષ પહેલા ઈન્દિરા ગાંધીએ ’વાનર સેના’ની રચના કરીને સ્વતંત્રતા ચળવળમાં અનોખું યોગદાન આપ્યું હતું. એમાં કોઈ શંકા નથી કે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન આ બાળ સંસ્થાને મોટા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓનું રક્ષણ હતું, પરંતુ ઈન્દિરા ગાંધીની વાનર સેનાની તમામ પ્રવૃત્તિઓ બાળકો દ્વારા જ કરવામાં આવતી હતી. બાળકો પોતાની રીતે આ બધી પ્રવૃત્તિઓ કેવી રીતે હાથ ધરવી તે નક્કી કરતા હતા. ચોક્કસપણે, મહાત્મા ગાંધી જેવા મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીનું દિમાગ અને નેતૃત્વ વાનર સેનાના આ સમગ્ર ખ્યાલમાં સામેલ હતું. તેમ છતાં, બાળકોએ જે રીતે તેમને આપવામાં આવેલી ભૂમિકાઓ અથવા હાવભાવ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલા કાર્યોને આઝાદીની લડાઈ દરમિયાન અંજામ આપ્યો, તેના ઉલ્લેખ વિના ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો ઈતિહાસ લખી શકાય તેમ નથી.
તાજેતરના વર્ષોમાં, આપણે આવુ જ ચુંબકીય કિશોર નેતૃત્વ આપણા પડોશી કટ્ટરવાદી દેશ અફઘાનિસ્તાનમાં જોઈ શકીએ છીએ. પાકિસ્તાનમાં જન્મેલી મલાલા યુસુફ ઝઈએ છોકરીઓના શિક્ષણના અધિકાર માટે એ તાલિબાન સામે મજબૂત અવાજ ઉઠાવ્યો હતો, જેનો સામનો કરતા મોટા આંદોલનકારીઓ પણ ડરતા અને અચકાતા હતા. જો કે, તાલિબાને મલાલાને ખૂબ ડરાવી અને ધમકાવી, માત્ર એટલું જ નહીં જ્યારે તે આ બધાથી ન માની ત્યારે તેને ગોળી મારી દીધી. પરંતુ જબરદસ્ત આત્મવિશ્વાસથી ભરેલી મલાલાએ એક અપવાદ તરીકે તાલિબાન સામે ઝૂકવાનું સ્વીકાર્યું નહીં. તેના નિશ્ચયથી આખી દુનિયા પ્રભાવિત થઈ ગઈ અને જ્યારે તાલિબાને આ યુવતીને ગોળી મારી, ત્યારે આખી દુનિયા તાલિબાનની સામે ઉભી થઈ ગઈ. મલાલાને વિશ્વની શ્રેષ્ઠ મેડિકલ સુવિધાઓ મળી. તે બચી ગઈ અને માત્ર અફઘાનિસ્તાન અથવા દક્ષિણ એશિયામાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં બાળ અધિકાર માટેની લડતનો સૌથી ફેમસ ચહેરો બની ગઈ. નોબેલ સમિતિએ તેમને ભારતના કૈલાશ સત્યાર્થી સાથે નોબેલ પુરસ્કાર એનાયત કર્યો હતો.
આ માત્ર મુઠ્ઠીભર અલગ-અલગ વાર્તાઓ નથી. જો તમે નજીકથી જોવાનો પ્રયાસ કરશો, તો તમને સમગ્ર વિશ્વમાં અને દરેક ક્ષેત્રમાં આવા બાળકો અને કિશોરોની લાંબી લિસ્ટ મળશે, જ્યાં તેઓએ સારા ભવિષ્ય માટે એ બધુ કર્યું છે, જે મોટા અને જાગૃત લોકો કરે છે. પ્રશ્ન એ છે કે જીવંત લોકશાહીમાં બાળકોની સક્રિય ભાગીદારી કેવી રીતે શક્ય છે? છેવટે, બાળદિન નિમિત્તે આપણે આ બાબતે ગંભીરતાથી કેમ ન વિચારવું જોઈએ? આ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે વિશ્વમાં જે પણ થાય છે તે ભાવિ પેઢીના નામે થાય છે. તેથી, લોકશાહીને વધુ મૂલ્યવાન અને જવાબદાર બનાવવા માટે, આપણે તેમાં બાળકોની ભાગીદારીની ખાતરી કરવી જરૂરી છે. આ અશક્ય નથી પરંતુ વાસ્તવિકતા એ છે કે તે એક નિશ્ચિત પ્રક્રિયા હેઠળ થઈ રહ્યું છે. તે માત્ર એટલું જ છે કે તે વધુ ગંભીરતાથી થવું જોઈએ.?
જે રીતે સમાજના ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિને જાણવા અને સમજવાની સૌથી નક્કર અને વ્યવહારુ રીત એ છે કે તે દેશની કળા અને સંસ્કૃતિમાં વ્યાપકપણે ભાગ લેવો, તેવી જ રીતે કોઈ દેશની લોકશાહી પ્રક્રિયાનો હિસ્સો બનવા અને તેને મજબૂત કરવા માટે, બાળકો બાળપણથી જ લોકશાહીના વિવિધ સ્વરૂપો અને પદ્ધતિઓનું રિહર્સલ એ રીતે કરે, જેમ કળા અને સંસ્કૃતિને સમજવા માટે અંતાક્ષરીથી માંડીને નુક્કડ નાટકો કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે, જો કોઈ દેશ ઈચ્છતો હોય કે તેની ભાવિ પેઢીઓ લોકશાહી પ્રક્રિયામાં સક્રિયપણે ભાગ લે, તો નાના બાળકોએ બાળપણથી જ લોકશાહીની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓનું રિહર્સલ કરતા રહેવું જોઈએ. વાસ્તવમાં, સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન, ગાંધીજી સાથે અન્ય મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓએ સ્કૂલોમાં ચિલ્ડ્રન્સ પાર્લામેન્ટ અને ચિલ્ડ્રન્સ કાઉન્સિલની રચનાનો કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો હતો, જે પાછળથી વિશ્વ ચિલ્ડ્રન્સ પાર્લામેન્ટ અને કાઉન્સિલમાં પરિવર્તિત થયો હતો, તેમાં ઘણી વિચારસરણી હતી. તેની પાછળના બાળકોમાં લોકશાહી ચેતનાનો વિકાસ અને મજબૂતીકરણનો સમાવેશ થાય છે.
આ પદ્ધતિ હજુ પણ મહાન અને અસરકારક છે. જો આપણે બાળકોમાં લોકતાંત્રિક મૂલ્યો વિકસાવવા માંગતા હોય, તો આપણે તેમને શાળા કક્ષાએથી જ બાલ સંસદ, બાલ પરિષદ અને અન્ય તંદુરસ્ત ચર્ચાઓમાં સક્રિય ભાગીદારી કરતી રહેવી જોઈએ. મહાન અમેરિકન રાજનેતા અને લોકશાહીના સ્પીકર થોમસ જેફરસન કહેતા હતા કે, ’જો આપણા દેશમાં લોકશાહીનું બીજ રોપવું હોય અને આપણે તેને ખીલતું અને વિકાસ પામતું જોવા માંગતા હોય, તો બાળકોએ પણ નાટકના રૂપે પણ લોકશાહી પ્રવૃત્તિઓમાં સહભાગિતા સુનિશ્ચિત કરવી જોઈએ. આવી જ વિચારસરમણી મહાત્મા ગાંધીની પણ હતી. તેઓ એવું પણ ઇચ્છતા હતા કે બાળકોને બાળપણમાં જ રમતના રૂપમાં ફાયદા અને ગેરફાયદાની ચર્ચા ચિલ્ડ્રન પાર્લામેન્ટમાં કરાવવામાં આવે, આનાથી લોકશાહીની પ્રક્રિયા વિશેની તેમની સમજ તો વધશે જ સાથે તેમની લોકશાહીની વિચારસરણીમાં પણ વધારો થશે. કોઈપણ પ્રક્રિયાને અભિનય સ્વરૂપે અપનાવવામાં આવે તો પણ માનવીય હૃદય અને મન તેને સતત તપાસતા અને આત્મસાત કરતા રહે છે. તેથી જો દેશમાં લોકશાહીનું ભવિષ્ય સુદ્રઢ બનાવવું હોય તો બાળ દિવસ નિમિત્તે દેશભરની શાળાઓએ દર શનિવારે ચિલ્ડ્રન પાર્લામેન્ટ અને ચિલ્ડ્રન્સ કાઉન્સિલની પ્રક્રિયાઓનો અભિનય જરૂર કરાવવો જોઈએ.
તકનીકી રીતે આ બધું થાય છે, પરંતુ ધીમે ધીમે કારકિર્દી સંબંધિત દબાણને લીધે આ પ્રવૃત્તિઓ હવે મોટાભાગની શાળાઓ માટે મહત્વપૂર્ણ રહી નથી. પરંતુ જો આપણે સતત લુપ્ત થતી લોકશાહીને બચાવવી હોય, તો આપણે ફરી એકવાર છેલ્લી સદીના ૬૦ અને ૭૦ના દાયકામાં પાછા ફરવું પડશે, જ્યાં બાળ સંસદ લગભગ દરેક શાળામાં યોજાતી હતી, જેમાં બાળકો ખૂબ જ ઉત્સાહથી પક્ષ અને વિપક્ષની ભૂમિકાઓમાં ભાગ લેતા હતા. સંસદની કામગીરી અને કાર્યપ્રણાલીની આ પરોક્ષ ભૂમિકા અને લોકશાહીની ગતિશીલ પ્રગતિ અને વિસ્તરણને કારણે આપણાં બાળકો લોકશાહીનું સાચું જ્ઞાન અને શિક્ષણ મેળવી શક્યા તે પણ શીખવાનો પ્રયાસ કર્યા વિના. ચિલ્ડ્રન્સ કાઉન્સિલની રચના અને તેના પર કામ કરવાને કારણે આ શક્ય બન્યું. સમય આવી ગયો છે કે ફરી એકવાર આપણે આ પ્રવૃત્તિઓને ગંભીરતાથી લઈએ અને બાળ દિવસની સાર્થકતાને સિદ્ધ કરીએ.
