એક ગામની અનોખી સેકયુલર રામલીલા!

રામનું પાત્ર ભજવે છે સલમાન ખાન અને લક્ષ્મણનું કિરદાર ભજવે છે સાહિલ ખાન!

વિશેષ -અભિમન્યુ મોદી

બિનસાંપ્રદાયિકતા ઉપર ચર્ચાઓ બહુ ચાલે છે. એક એનું સાચુકલું ઉદાહરણ જોઈએ. છેલ્લાં ૫૧ વર્ષોથી, ‘બક્ષી કા તાલાબ કી રામલીલા’ ધાર્મિક આવરણોને તોડી રહી છે, જેમાં મુસ્લિમ કલાકારો ભગવાન રામ, લક્ષ્મણ, સીતા, જનક, દશરથ અને અન્ય ઘણા લોકોની ભૂમિકા ભજવે છે. બક્ષી કા તાલાબ એ ગામનું નામ છે.

લખનઊથી ૩૦ કિલોમીટર દૂર એક નાનકડા નગર બક્ષી કા તાલાબમાં, અઝાનનો અવાજ હવામાં ગુંજે છે. નમાઝનો સમય છે અને સલમાન ખાન આદરથી માથું ઝુકાવે છે. તે તેની પ્રાર્થના પૂર્ણ કરે છે અને તેની ટોપી પહેરે છે.

રસપ્રદ વાત એ છે કે, નજીકનો વિસ્તાર રામલીલાના રિહર્સલથી ગુંજી રહ્યો છે, જ્યાં દરેક વ્યક્તિ સલમાનના આવવાની રાહ જોઈ રહ્યા છે. સલમાન ખાન ભગવાન રામની ભૂમિકા ભજવે છે. તે એક દ્રશ્યમાં અભિનય કરવા સ્ટેજ પર જાય છે જ્યાં તે ભગવાન પરશુરામ સાથે વાર્તાલાપ કરે છે. તેમના પ્રારંભિક સંવાદમાં, તેઓ કહે છે, “જેણે શિવનું ધનુષ્ય તોડ્યું તે શિવનો પ્રિય વ્યક્તિ હોવો જોઈએ, જેમણે તેમનું આ રીતે અપમાન કર્યું છે તે તમારો ગુલામ હોવો જોઈએ.

‘બક્ષી કા તાલાબની રામલીલા’ છેલ્લાં ૫૧ વર્ષથી નવો ચીલો ચાતરી રહી છે. જેમાં સલમાન ખાન ભગવાન રામની ભૂમિકા ભજવે છે. આ પરંપરા ૧૯૭૨માં ગામના તત્કાલીન વડા મકુલાલ યાદવ અને તેમના મિત્ર મુઝફ્ફર હુસૈન દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી. તેમાં સાહિલ ખાન લક્ષ્મણનો રોલ કરે છે, જ્યારે ફરહાન અલી સીતાનો રોલ કરે છે. ભરતની ભૂમિકા સુહેલ ખાને અને શેરખાને જનકની ભૂમિકા ભજવી છે. યુવાન રામની ભૂમિકા પણ અબ્દુલ હસને ભજવી છે.

સલમાન ખાન છેલ્લા ૧૨ વર્ષથી આ રામલીલાનો હિસ્સો છે. અને તેને ભગવાન રામ તરીકે સ્ટેજ પર રજૂ કર્યાને સાત વર્ષ થઈ ગયા છે. “જ્યારે હું તાજ પહેરું છું અને અયોધ્યાના રાજા જેવો પોશાક પહેરું છું, ત્યારે ભક્તિની આભા જોવા જોવી હોય છે. લોકોને લાગે છે કે ભગવાન રામ તેમની સામે શારીરિક રીતે હાજર છે. પુરુષો, સ્ત્રીઓ અને બાળકો ફૂલોની વર્ષા કરે છે અને મારા ચરણ સ્પર્શ કરીને આશીર્વાદ લે છે. આ ક્ષણો દરમિયાન, લોકો મારી વાસ્તવિક ઓળખ ભૂલી જાય છે અને મને ભગવાન રામ તરીકે સમજવાનું શરૂ કરે છે. આ વાતાવરણનો અનુભવ મને દિવ્ય આનંદની ઊંડી અનુભૂતિથી ભરી દે છે અને મને એવું લાગે છે કે જાણે મેં ભગવાન શ્રી રામનો અવતાર લીધો છે, એક દુર્લભ અનુભૂતિ, જે કદાચ હું બીજે ક્યાંય અનુભવી શકતો નથી.

જિમ ટ્રેનર સલમાન ખાન કહે છે, “જો લોકો બક્ષી કા તાલાબ જેવા નાના શહેરમાં ભાઈચારો અને એકતા સાથે જીવી શકે છે, તો પછી કેટલાક લોકો આખા દેશમાં નફરત ફેલાવવાનો પ્રયાસ કેમ કરે છે.

લક્ષ્મણની ભૂમિકા ભજવનાર વીસ વર્ષીય વિદ્યાર્થી સાહિલ ખાન નવ વર્ષની ઉંમરે રામલીલામાં જોડાયો હતો. જ્યારે હું નાનો હતો, ત્યારે આ પરંપરાએ મારા ઉત્સાહને ઉત્તેજિત કર્યો. શરૂઆતમાં, મેં ભરત, શત્રુઘ્ન વગેરેની ભૂમિકાઓ ભજવવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ જેમ જેમ સમય વીતતો ગયો તેમ-તેમ મને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકાઓ મળવા લાગી અને આખરે મને લક્ષ્મણની ભૂમિકા ભજવવાની તક મળી.

જો કે તે લક્ષ્મણની ભૂમિકા ભજવે છે, સાહિલ ભગવાન રામ માટે અજોડ આદર ધરાવે છે. તેઓ કહે છે, “ભગવાન રામ ‘મર્યાદા પુરુષોત્તમ’ હતા, જેમણે તેમના પિતા દશરથની ઈચ્છા અનુસાર, જંગલમાં ૧૪ વર્ષનો વનવાસ જતા પહેલા આંખ મીંચી પણ ન હતી.

સલમાન અને સાહિલ સાથે મળીને એવું વાતાવરણ બનાવે છે જે ધાર્મિક અવરોધોને પાર કરે છે અને લોકોને ભક્તિમાં જોડે છે. દેશમાં હિંદુઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચે ધાર્મિક તણાવ વધી રહ્યો છે, પરંતુ જ્યારે હું ‘બક્ષી કા તાલાબ’માં હોઉં છું, ત્યારે કોઈ નફરત દેખાતી નથી. સાહિલ ખાન કહે છે, “મારો પરિવાર અને પ્રેક્ષકોએ મને ટેકો આપ્યો છે, મને તેમના તરફથી વખાણ અને પ્રોત્સાહન મળતા રહ્યા છે.
આ અનોખી રામલીલા જોવા માટે હજારો લોકો એકઠા થાય છે. ‘બક્ષી કા તાલાબ’ના રહેવાસી ૫૫ વર્ષીય સંજીવ શુક્લા કહે છે, “જ્યારે હું નાનો હતો ત્યારે મારા પિતા મને રામલીલા જોવા લાવતા હતા. હવે હું મારા પુત્રને જોવા માટે લાવું છું. અમને ખૂબ આનંદ થાય છે કે અમારા ભગવાનને અન્ય ધર્મના લોકો પણ માન આપે છે અને ભજવે છે.

આ રામલીલાના નિર્દેશક મોહમ્મદ સાબીર ખાન છે. તે ૪૯ વર્ષથી વિવિધ ક્ષમતાઓમાં તેની સાથે સંકળાયેલા છે. તેણે ૧૯૯૦માં રામલીલાનું નિર્દેશન કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. નાનપણમાં, હું રામલીલા જોતો હતો અને તેનો ભાગ બનવાની ઈચ્છા રાખતો હતો. પછી મેં જટાયુના રોલથી આ સફર શરૂ કરી અને ધીમે ધીમે તેનું દિગ્દર્શન કરવાનું શરૂ કર્યું. મારી મુસ્લિમ ઓળખ ક્યારેય અડચણ બની નથી. હિંદુ પૌરાણિક મહાકાવ્યના સ્ટેજ પર્ફોર્મન્સમાં મુસ્લિમની સહભાગિતા પર પ્રશ્ર્ન ઉઠાવનારા કેટલાક લોકો તરફથી પ્રસંગોપાત ટીકા છતાં, રામલીલા સમિતિ હંમેશાં સમર્થન આપે છે, પરંતુ આવી ટીકા મને ક્યારેય અવરોધી ન હતી. નાવેદને રામલીલા પ્રદર્શન સાથેના તેમના જોડાણ પર ગર્વ છે. તે કહે છે, જ્યારે પણ હું કોઈપણ સ્ટેજ પર પગ મૂકું છું, ત્યારે મારા માટે એક ખાસ ઘોષણા થાય છે અને તે ખૂબ જ ગર્વની ક્ષણ છે. માત્ર લખનઊમાં જ નહીં, પરંતુ લખનઉના પડોશી જિલ્લા રાયબરેલીના એક નાના શહેરમાં એક મુસ્લિમ પરિવાર ઈન્હાના છેલ્લા ૧૫૬ વર્ષથી રામલીલા અને દશેરા મેળાનું આયોજન કરે છે.

૧૮૬૭માં, સ્થાનિક તાલુકાદાર ચૌધરી શરફુદ્દીને દશેરા મેળાની શરૂઆત કરી, જેનું મુખ્ય આકર્ષણ રામલીલા હતું. આજે શરફુદ્દીનની છઠ્ઠી પેઢી તેમના પૂર્વજો દ્વારા સ્થાપિત વારસાને આગળ ધપાવી રહી છે. આ મેળાનું આયોજન શરફુદ્દીનના વંશજો ચૌધરી વહાજ અખ્તર અને ચૌધરી મોહમ્મદ શુજાના આશ્રય હેઠળ કરવામાં આવે છે.

જ્યારે ચૌધરી પરિવારના સભ્યો વિશ્ર્વભરમાં ફેલાયેલા છે, દુબઈથી મુંબઈ, દિલ્હીથી લખનઊ સુધીના જુદા જુદા ભાગોમાં વસવાટ કરે છે, જ્યારે દશેરા આવે છે, ત્યારે તેઓ કોઈપણ સ્થાનને ધ્યાનમાં લીધા વિના, દશેરા મેળાની ઉજવણી અને સંચાલનમાં સામેલ થાય છે. ઈંક્ષવફીક્ષફમાં ફરી એક થવું. રામલીલ દર વર્ષે થાય છે.

દશેરા મેળાને જબરજસ્ત પ્રતિસાદ મળી રહ્યો છે. તેની આતુરતાથી રાહ જોવામાં આવે છે અને લોકો આખા વર્ષ દરમિયાન દિવસોની ગણતરી કરે છે. મેળામાં હિન્દુ અને મુસ્લિમ બંને પરિવારો મોટી સંખ્યામાં આવે છે. મુસ્લિમ મહિલાઓ પણ બુરખો પહેરે છે અને તેમના પરિવારો સાથે અમારી રામલીલામાં હાજરી આપે છે, પરિવારના વર્તમાન વંશજ ચૌધરી મોહમ્મદ શુજા કહે છે, આ મેળા અને રામલીલાનું આયોજન કરવાનો વિચાર અસાધારણ નથી. તે આપણી પાસે કુદરતી રીતે આવે છે અને આપણી પારિવારિક પરંપરાનો એક અભિન્ન ભાગ છે જે આ અવધ પ્રદેશની અનન્ય ‘ગંગા-જામુની’ સંસ્કૃતિનો એક ભાગ છે. આ વર્ષની રામલીલામાં પણ, સ્ટેજ પર ૧૫માંથી આઠ ભૂમિકાઓ મુસ્લિમો ભજવી રહ્યા છે, મોહમ્મદ શુજા કહે છે, ‘બક્ષી કા તાલાબ’ની આ રામલીલા વિશે આટલી બધી માંડીને વાત કરવાનું તાત્પર્ય એ જ છે કે આખો દેશ આવો ક્યારે બનશે? બનશે ખરો?