કલ્કિ વિષ્ણુનો દસમો અવતાર નવા સમયચક્રના સ્થાપક

કેન્વાસ -અભિમન્યુ મોદી

હિંદુ પૌરાણિક કથાઓના ભવ્ય સાહિત્યમાં દૈવી અવતાર અથવા અવતારોની વિભાવના મહત્ત્વની ભૂમિકા ધરાવે છે. આ અવતારોમાં, દશાવતાર – ભગવાન વિષ્ણુના દસ મુખ્ય અવતાર – વૈશ્ર્વિક સંતુલન અને સચ્ચાઈની ચક્રિય યાત્રાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. દસમો અને અંતિમ અવતાર એટલે કે કલ્કિ- અત્યારે ટ્રેન્ડિંગ છે, કારણ કે એના નામથી એક ફિલ્મ હમણાં સુપર હીટ પુરવાર થઈ છે.

ખેર, ફિલ્મની વાત તો પછી ક્યારેક, પણ અત્યારે આપણે વાત કરીએ કલ્કી અવતારની કલ્કિનું આગમન એ ભૂતકાળની વાર્તા નથી, પરંતુ ભવિષ્યનું વચન છે, જે ધર્મની પુન:સ્થાપના (કોસ્મિક ઓર્ડર) અને અધર્મ (અરાજકતા અને અનિષ્ટ) નાબૂદીનું વચન આપે છે. આવા કલ્કિની વિસ્મય અને આદર સાથે આગમનની આતુરતાપૂર્વક રાહ જોવામાં આવે છે.

હિંદુ શાસ્ત્રો અનુસાર, કલ્કિ વર્તમાન યુગના અંતમાં પ્રગટ થશે, જે કળયુગ તરીકે ઓળખાય છે. કળયુગ એટલે એવો સમય જ્યાં નૈતિક પતન, છેતરપિંડી, ભ્રષ્ટાચાર અને વ્યાપક અરાજકતા પરાકાષ્ઠા ઉપર પહોંચશે.

કલ્કી પુરાણ- ભાગવત પુરાણ અને વિષ્ણુ પુરાણ જેવા અન્ય આદરણીય ગ્રંથોમાં કલ્કિના એકાધિક વખત ઉલ્લેખ છે.

કલ્કિની કલ્પના એક શક્તિશાળી યોદ્ધા તરીકે કરવામાં આવે છે, જે તલવાર ચલાવે છે અને દેવદત્ત નામના ભવ્ય સફેદ ઘોડા પર સવાર થઈને આવે છે. એમના આગમનથી કળયુગનો અંત થશે. ત્યારબાદ સત્ય, સદાચાર અને સચ્ચાઈ જેવા આદર્શ ગુણો પર આધારિત સત્ય યુગ એટલે સતયુગ અથવા તો કૃત યુગ તરીકે ઓળખાતા અસ્તિત્વના નવા ચક્રની શરૂઆત થવાની અપેક્ષા છે.
એવી ભવિષ્યવાણી છે કે કલ્કિનો જન્મ શંભાલાના રહસ્યમય ગામમાં એક બ્રાહ્મણ દંપતીને ત્યાં થશે. પિતાનું નામ વિષ્ણુયાશા અને માતાનું સુમતિ હશે. શંભાલાને છુપાયેલા પણ શાંત વિસ્તાર તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો છે, તે શુદ્ધતા અને પ્રાચીન સંસ્કારની જાળવણીનું પ્રતીક છે.

‘કલ્કિ’ નામ પોતે સંસ્કૃત શબ્દ ‘કાલકા’ પરથી ઊતરી આવ્યું છે, જે વિશ્ર્વમાંથી દુષ્ટતાને દૂર કરવામાં અને શુદ્ધતા પુન:સ્થાપિત કરવામાં એની ભૂમિકા દર્શાવતું નામ છે.

કલ્કિ અવતારનું પ્રાથમિક મિશન અધર્મની શક્તિઓનો નાશ કરીને ધર્મને પુન:સ્થાપિત કરવાનું છે. શાસ્ત્રો દુષ્ટતામાં ડૂબેલા એવા વિશ્ર્વનું વર્ણન કરે છે, જ્યાં શાસકો અત્યાચારી છે અને સામાજિક મૂલ્યો ભ્રષ્ટ છે. આવા સંજોગોમાં હાલની વ્યવસ્થાને ખતમ કરવા અને સચ્ચાઈના નવા યુગનો માર્ગ મોકળો કરવા માટે કલ્કિનો હસ્તક્ષેપ જરૂરી માનવામાં આવે છે.

શાસ્ત્રોમાં કલ્કિનો આ અભિગમ સીધો અને બેરોકટોક બતાવવામાં આવ્યો છે. એ દૈવી તલવારથી સજ્જ અને ન્યાયપ્રિય લોકોની સેના સાથે, અંધકારની શક્તિઓ સામે યુદ્ધમાં જોડાશે. આ એપોકેલિપ્ટિક દ્રષ્ટિ અન્ય ધાર્મિક પરંપરાઓમાં જોવા મળતી સમાન અંતિમ સમય એટલે કે પ્રલય વખતની ભવિષ્યવાણીઓની યાદ અપાવે છે, જે અનિષ્ટ પર સારપના વિજયની સાર્વત્રિક થીમ પર ભાર મૂકે છે.

કલ્કિની કથા પ્રતીકવાદથી સમૃદ્ધ છે. સફેદ ઘોડો-દેવદત્ત, શુદ્ધતા અને દૈવી શક્તિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જ્યારે તલવાર ભ્રમણા અને જૂઠાણાંનો નાશ કરનારનું પ્રતીક છે. શંભાલા-છુપાયેલા સ્વર્ગમાંથી કલ્કિનો ઉદભવ, એ વિચારને રેખાંકિત કરે છે કે શાણપણ અને સદગુણ, ઊથલપાથલના સમયમાં અસ્પષ્ટ હોવા છતાં અકબંધ રહે છે.

કલ્કિની દંતકથા આમ તો મૂળે પ્રાચીન ગ્રંથોમાં હોવા છતાં સમકાલીન વિશ્ર્વમાં ગુંજતી રહે છે. એક તારણહારની રાહ જોવાની સામૂહિક લાગણી જે સમાજની બદીઓને દૂર કરશે. આ કલ્પના કલા, સાહિત્ય અને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિના ફિલ્મો જેવા વિવિધ સ્વરૂપોમાં અભિવ્યક્ત થતી રહે છે.

ઘણા પડકારોથી ઝઝૂમી રહેલા વિશ્ર્વમાં કલ્કિના આગમનની અપેક્ષા એ ન્યાય અને સંવાદિતા માટેની માનવીય આકાંક્ષાની યાદ
અપાવે છે.

કલ્કિ પુરાણમાં કલ્કિનો જન્મ કૃષ્ણ પક્ષના પખવાડિયા દરમિયાન તેરમા દિવસે થશે એવું કહ્યું છે. નાની ઉંમરે એને ધર્મ, કર્મ, અર્થ (સંપત્તિ), અને જ્ઞાન (જ્ઞાન) જેવા વિષયો પર પવિત્ર ગ્રંથો દ્વારા શીખવવામાં આવે છે. કલ્કિએ વિષ્ણુના છઠ્ઠા અવતાર પરશુરામના માર્ગદર્શન હેઠળ સખત લશ્કરી તાલીમ પણ લેવી પડે છે. કલ્કિ શિવની પૂજા કરે છે, જે એની ભક્તિથી પ્રસન્ન થાય છે અને એને દેવદત્ત નામનો દૈવી શ્ર્વેત ઘોડો ભેટમાં આપે છે. વધુમાં એને મળે છે એક શુક નામનો પોપટ, જે ભૂતકાળ, વર્તમાન અને ભવિષ્યની આગાહી કરી શકે છે.

આ દૈવી સાધનોથી સજ્જ કલ્કિ દુષ્ટ સેના સામે લડે છે અને ઘણી લડાઈઓમાં ભાગ લે છે, જેનાથી દુષ્ટ શાસનનો અંત આવે છે. પછી કલ્કિ શંભાલા પરત ફરે છે- નવા યુગનો આરંભ કરે છે ને અંતે વિષ્ણુના નિવાસસ્થાન વૈકુંઠમાં જાય છે.

રસપ્રદ વાત એ છે કે કલ્કિનો ખ્યાલ માત્ર હિંદુ ગ્રંથો પૂરતો મર્યાદિત નથી. બૌદ્ધ સાહિત્યમાં, ખાસ કરીને તિબેટીયન બૌદ્ધ ધર્મના ‘કાલચક્ર’ તંત્રમાં કલ્કિને એક ન્યાયી રાજા તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો છે, જે બર્બરતા, જુલમ અને અરાજકતા સામે લડે છે. અહીં પણ કલ્કિ આસુરી તત્ત્વો સામે લડવા માટે એક મોટી સેનાનું નિર્માણ કરે છે એવો
ઉલ્લેખ છે.

શીખ ગ્રંથોમાં, ખાસ કરીને ‘દસમ ગ્રંથ’માં કલ્કિને વિષ્ણુના ચોવીસમા અવતાર તરીકે પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. દંતકથામાં કલ્કિ ધર્મ અને અધર્મનાં દળો વચ્ચે યુદ્ધનું નેતૃત્વ કરે છે. કલ્કિનું પાત્ર સૌપ્રથમ મહાભારતમાં પણ દેખાય છે, જ્યાં એને પરશુરામ દંતકથાના વિસ્તરણ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે.