-હેન્રી શાસ્ત્રી
ગુજરાતી ભાષાની કેટલીક કહેવતો કાળક્રમે કોઈ કારણસર બદલાઈ ગઈ છે અથવા એનો ખરો અર્થ પ્રગટ નથી કરતી એવા ઉદાહરણ છે ખરા. તમે અત્યંત પ્રચલિત કહેવત વર મરો ક્ધયા મરો, ગોરનું તરભાણું ભરો કહેવતથી જરૂર પરિચિત હશો. કોઈ પણ ભોગે અંગત સ્વાર્થ સાધવો એવો એનો ભાવાર્થ છે. એને સમકક્ષ અંગ્રેજી કહેવત છે Plough or not plough, you must pay your rent. ખેતર ખેડો કે ન ખેડો, એનું ભાડું ભરો. ટૂંકમાં તમારા ખિસ્સામાં કાણું પડે કે તમારી તિજોરી છલકાય એની સાથે કોઈ નિસ્બત નથી. મને મારા પૈસા મળી જવા જોઈએ. જોકે, મૂળ કહેવત એમ હશે કે વર વરો ક્ધયા વરો, ગોરનું તરભાણું ભરો. મતલબ કે સ્ત્રી પુરુષના વિવાહ સંપન્ન થાય એટલે ગોરને દક્ષિણા આપી દેવાની.
ભેંસના શિંગડાં ભેંસને ભારે કહેવત પણ તમે જાણતા હશો. આપણો દેશ ખેતીપ્રધાન છે અને પશુપાલનને આપણે ત્યાં પ્રાધાન્ય છે. ગાય, ભેંસ, ઘેટાં – બકરાં આપણું અમૂલ્ય પશુધન છે. દૂધાળા પ્રાણીમાં ભેંસ ખાસ્સી વજનદાર હોય છે અને એના શિંગડાં મોટાં અને ભારેખમ હોય છે એ વાત પણ સાચી. બે ભેંસ આપસમાં લડે ત્યારે ભેરવાઈ જવાને કારણે આ શિંગડાં ક્યારેક ભેંસ માટે મુશ્કેલીનું કારણ બની શકે છે. જોકે, આ શિંગડાંનો ભાર ભેંસે જાતે જ ઊંચકવાનો હોય છે. જોકે, આ કહેવતમાં શિંગડાંની ઉપયોગીતા સિદ્ધ નથી થતી. આફત સામે રક્ષણ મેળવવા પ્રકૃતિએ ભેંસ સહિત દરેક પ્રાણીના શરીરમાં વિશિષ્ટ સગવડ કરી આપી છે. હાથી પાસે સૂંઢ અને દંતશૂળ હોય છે જે ભારેખમ હોવા ઉપરાંત આફત સામે બચાવમાં મદદ કરે છે. ભેંસના શિંગડાં વાંકાચૂંકા, મજબૂત અને ધારદાર હોય છે. સિંહ – વાઘ જેવા જંગલી પ્રાણીના આક્રમણમાં ભેંસના આ શિંગડાં હથિયાર બની રક્ષણ કરે છે. યુટ્યૂબ પર એવા ઘણા વીડિયો ઉપલબ્ધ છે જેમાં ભેંસ પોતાના શિંગડાંથી સિંહ – વાઘ સામે પોતાનું રક્ષણ તો કરે જ છે, એ વિકરાળ પ્રાણીને ક્યારેક ગંભીર ઈજા પણ પહોંચાડે છે. એટલે ભેંસના શિંગડાં ભેંસને ભારે નહીં એ કહેવતને બદલે હવે નવી કહેવત હોવી જોઈએ કે ભેંસના શિંગડાં તો ભેંસને ઉગારે.
OFFICE IDIOMS
કેટલાક અંગ્રેજી શબ્દો ગુજરાતીમાં એ હદે રૂઢ થઈ ગયા છે અને એનો એટલો બહોળો વપરાશ થાય છે કે એને ગુજરાતીમાં શું કહેવાય એ કાં તો તરત યાદ આવે આંહીં અથવા સાવ ભુલાઈ ગયું હોય. OFFICE is one such word. ઓફિસ એક એવો શબ્દ છે. ઓફિસને ગુજરાતીમાં શું કહેવાય એવો સવાલ કરવામાં આવે તો અનેક લોકોનો જવાબ ‘ઓફિસ જ કહેવાય’ એવો હશે. જોકે, એને માટે કાર્યાલય શબ્દ છે જે આજે વિસરાઈ ગયો છે. મજાની વાત તો એ છે કે મરાઠી અને હિન્દીમાં પણ કાર્યાલય શબ્દ જ છે. જોકે, આ જ ઓફિસ શબ્દ એના વપરાશ અનુસાર અલગ અર્થ ધારણ કરે છે. અંગ્રેજીમાં In office means Holding a formal position of employment or appointment. હોદ્દા પર હોવું કે નિમાયેલા હોવું. India’s Prime Minister Lal Bahadur Shastri died while he was in office. આ વાક્યનો એવો અર્થ નથી સમજવાનો કે ભારતના વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીનું અવસાન એમના કાર્યાલયમાં – એમની ઓફિસમાં થયું હતું. તેઓ તાશકંદ (હાલ ઉઝબેકિસ્તાનની રાજધાની અને અગાઉ સોવિયેત સંઘનું શહેર)માં હતા ત્યારે તેમનું નિધન થયું હતું. આનો અર્થ એમ થાય કે શાસ્ત્રીજી વડાપ્રધાન પદ પર હતા ત્યારે જ તેમનું અવસાન થયું હતું. હાલ યુએસ પ્રેસિડેન્ટ ડોનલ્ડ ટ્રમ્પ છે. એની પહેલા જો બિડેન હતા અને કમલા હેરિસ વાઈસ પ્રેસિડેન્ટ હતાં. ભારતીય વંશનાં કમલા હેરિસે એક ઈન્ટરવ્યૂમાં જણાવ્યું હતું કે I may be the First Woman in this office, I will not be the last. અહીં ઈન ઓફિસનો અર્થ કાર્યાલયમાં છે એમ નથી સમજવાનું, પણ હોદ્દા પર કે સત્તા પર છું એવો અર્થ કરવાનો છે. એમના કહેવાનો અર્થ ‘આ હોદ્દા પર આવનારી હું પહેલી મહિલા જરૂર છું, પણ છેલ્લી નથી’ એવો થાય. ટૂંકમાં એમના પછી પણ બીજી મહિલા આ હોદ્દા સુધી પહોંચશે એવું કહેવાનો તેમનો આશય હતો. In the OFFICE and at the OFFICE have broadly same meaning but there is a slight difference. In the office meaning a specific place or location. કોઈ ચોક્કસ જગ્યા પર હાજર હોવું જેમ કે કેબિનમાં તો ઈન ધ ઓફિસ વપરાય છે. Whereas at the OFFICE suggests a general area or in the vicinity of the office. ઓફિસની નજીક અથવા પોતાના સ્થાન સિવાય ઓફિસમાં બીજી કોઈ જગ્યાએ હાજરી હોવી એને માટે એટ ધ ઓફિસ કહેવાય છે.
कहावत में कॉमेडी
કહેવતો ઓછા શબ્દોમાં ઝાઝું સમજાવી શકવાની તાકાત ધરાવે છે. જોકે, કેટલાક ટીખળી લોકો કહેવતનો ભાવાર્થ સમજ્યા હોવા છતાં એને મારી મચડી એમાંથી સ્થૂળ ભાવનું હાસ્ય નિર્માણ કરવાની કોશિશ કરે છે. તમે गलती पर पर्दा डालना કહેવત જરૂર સાંભળી હશે. ભૂલ પર ઢાંકપિછોડો કરવો જેથી કોઈની નજરે ન ચડે. કોઈએ એમાં ટીખળ કરી છે કે गलतियों पर डालनेवाला पर्दा मिलता कहाँ है, कपडा कितना लगता है और उसके दाम क्या होते हैं इसका किसीको है पता? ભાવાર્થને પૂળો મૂકી રમૂજ પેદા કરી છે. धोखा खाना એટલે કોઈની ધૂર્તતા કે ચાલાકીનો શિકાર બનવું. હવે આ જ કહેવતની કેવી મસ્તી કરવામાં આવી છે એ જુઓ: मुझे बताओ कि धोखा खाने के बाद पानी पी सकते है या नहीं? और वो हजम तो हो जाता है ना? કહેવતનો શબ્દાર્થ પકડવાથી વાત ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી જાય છે. चिकनी चुपड़ी बातें करना એટલે મીઠી મીઠી વાતો કરી કોઈને ભોળવી એની સાથે ઠગાઈ કરવી. આ કહેવતને કેવી રમૂજી બનાવી છે: अगर किसीसे चिकनी चुपड़ी बातें करनी हो तो कौनसा घी सही रहेगा? गाय का या भैंस का? હસી હસીને બેવડ વળી ગયા ને. બધી ભાષા ની કમાલ છે. दिल पर पत्थर रखना એટલે દુઃખનો સ્વીકાર કે દુઃખ સહન કરવું. આ રૂઢિપ્રયોગને મજાકિયો સ્વભાવ કેવી રીતે જુએ છે? दिल पर रखने वाला पत्थर कहाँ मिलता है और वो कितने किलो का होता है? દિલમાં જબરો ખળભળાટ મચી ગયો ને. इज्जत की रोटी कमाना એટલે કોઈને પણ આજીજી કર્યા વિના આપબળે ઈમાનદારીથી બે પૈસા કમાઈ લેવા જેથી ભરણપોષણ થઈ શકે. હવે આ જ વાત सब लोग इज्जत की रोटी कमाना चाहते हैं, कोई सब्जी कमाना क्यों नहीं चाहता? તરીકે કેવી લાગે છે? હસે એનું ઘર વસે. હવે એમ ન પૂછતાં કે એ ઘરમાં બેડરૂમ કેટલા અને લિવિંગ રૂમની સાઈઝ શું અને બાલકની છે કે નહીં.
मागलं काय, मिळालं काय
માગીએ થોડું અને મળે ઝાઝુંનો ભાવ ધરાવતી મરાઠી કહેવત आंधळा मागतो एक डोळा आणि देव देतो दोन डोळे પાછળ મજેદાર વાર્તા છે. જાંબુના ઝાડ નીચે બેઠેલા એક વાનરને જાંબુ ખાવા હતા, પણ ઈજા થઈ હોવાથી ઝાડ પર ચડીને પોતાની ઈચ્છા પૂરી નહોતો કરી શકતો. અન્ય વાનરોને આજીજી કરી, પણ કોઈએ દાદ આપી નહીં. ફરવા નીકળેલા મહાકાય હાથીને જોઈ વાનરને એક ઉપાય સૂઝયો. તેણે ગજરાજને કહ્યું કે ‘મારા હાથમાં વાગ્યું છે, પણ ઝાડ પર બેઠેલા મારા ભાઈઓ મદદ નથી કરતા. તમે જો ઝાડને થોડું હલબલાવશો તો એ બધા ગભરાઈ જશે અને તેમની સાન ઠેકાણે આવી જશે.’ હાથીભાઈએ ઝાડને જોરજોરથી હલાવવાની શરૂઆત કરી. વૃક્ષ પર બેઠેલા વાનરો કૂદીને બીજા ઝાડ પર જતા રહ્યા અને ઉપરથી જાંબુ ટપોટપ નીચે પડવા લાગ્યા. આઠ – દસ નહીં, પણ જાણે કે વરસાદ થયો. રાજીના રેડ થઈ ગયેલા જમીન પર બેઠેલા ઈજાગ્રસ્ત વાનરે ગજરાજને કહ્યું, ‘ બસ બસ, મારા મિત્રોની સાન ઠેકાણે આવી ગઈ છે. આપનો આભારી છું.’ હાથી તો મલકાઈને ચાલ્યો ગયો. જમીન પરના જાંબુ વીણતાં વીણતાં વાનર બોલ્યો કે ‘મને એમ કે થોડા જાંબુ ચાખવા મળશે, પણ હાથીભાઈએ તો બે દિવસના જમણ ની સગવડ કરી આપી. આને જ કહેવાય आंधळा मागतो एक डोळा आणि देव देतो दोन डोळे.
આપણ વાંચો : ઝબાન સંભાલ કે : ઈનામમાં હાથી ને અસવારીમાં ગધેડું
