‘ભારતરત્ન’ સિતારવાદક રવિશંકર ટિપિકલ ઇન્ડિયન હસબન્ડ હતા?

કલાને ઈર્ષ્યા અને તિરસ્કારથી કલંકિત થવા દેવાની ના પાડીને લોકોની નજરથી દૂર જવાનું નક્કી કર્યું. એમનાં સૂર અને સિતારવાદનના માત્ર થોડા જ રેકોર્ડિંગ્સ બચ્યાં છે, જે માત્ર ગણ્યાગાઠયાં લોકો પાસે સચવાયેલાં છે.

કેન્વાસ -અભિમન્યુ મોદી

રવિશંકર એટલે ભારતીય સંગીતને વિશ્ર્વસ્તરે લઇ જનારા જીનિયસ. એમની દીકરી અનુષ્કા શંકર પણ મોટી ગાયિકા છે. પણ એ જ પરિવારની એક સ્ત્રીને ગુમનામી મળી, એવું કેમ?
રવિશંકરનાં પત્ની એવાં અન્નપૂર્ણા દેવીની વાત હૃદયદ્રાવક છે. એ હતાં એક એવી સંગીત પ્રતિભા, જે એમના પતિની અસલામતીથી પ્રભાવિત હતાં. એમની ઉત્કટ પીડા અને ગહન પ્રતિભાથી ભરેલા એમનાં જીવનમાં ઊંડા ઊતરવું જરૂરી છે.

‘પદ્મભૂષણ’ પુરસ્કાર વિજેતા અને સુરબહારના માસ્ટર અન્નપૂર્ણા દેવી હિન્દુસ્તાની સંગીતનો ચમકતો સિતારો બની શક્યાં હોત, પરંતુ પતિ પ્રખ્યાત સિતારવાદક પંડિત રવિશંકર એમની પ્રતિભાને સંભાળી શક્યા નહીં- એ હકીકત સહન કરી શક્યા નહીં કે ‘પત્ની એમના કરતાં સ્ટેજ ઉપર આગળ નીકળી ગયા હતાં.

પોતાની અસલામતીથી પ્રભાવિત રવિશંકરે અન્નપૂર્ણા દેવીને એમનાં લગ્ન બચાવવા માટે જાહેર પ્રદર્શન છોડી દેવા દબાણ કર્યું. તે ૬-અ, આકાશ ગંગા’ તરીકે ઓળખાતા મુંબઈમાં પોતાના ઘરે રહેવા ગયાં, જ્યાં એમણે લાઇમલાઇટથી દૂર પોતાના સમર્પિત વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવાનું ચાલુ રાખ્યું.

પરંતુ રવિશંકરને કેમ ખતરો લાગ્યો?

અન્નપૂર્ણા દેવીનો જન્મ રોશનરા ખાન તરીકે થયો હતો. એ પ્રખ્યાત મલ્ટિ-ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટલિસ્ટ ઉસ્તાદ અલાઉદ્દીન ખાનની પુત્રી હતી.

એમના પિતા પણ પોતાની દીકરીને સૌથી પ્રતિભાશાળી વિદ્યાર્થી માનતા હતા. આમ છતાં પોતાના કરતાં વધુ લોકપ્રિયતા પત્ની અન્નપૂર્ણાને મળતી જોઈ પતિ રવિશંકર સાંખી ન શક્યા.
નિર્મલ ચંદર દ્વારા દિગ્દર્શિત ડોક્યુમેન્ટ્રી ‘૬-એ આકાશ ગંગા’ માં અન્નપૂર્ણા દેવીના ઉપદેશોની એમના વિદ્યાર્થીઓ પર ઊંડી અસર જોઈ શકાય છે. એ બધા એમના વિશે આદર અને પ્રેમથી બોલે છે. આ દસ્તાવેજી સંગ્રહમાં સંગીત ઉદ્યોગમાં પિતૃસત્તાક ધોરણો સામેના અન્નપૂર્ણા દેવીના સંઘર્ષને સચોટ રીતે રજૂ કરે છે.

અન્નપૂર્ણા દેવીનું જીવન અનેક કરૂણાંતિકાથી ભરેલું હતું. અપાર પ્રતિભા હોવા છતાં એમણે બદનામી અને અપમાનનો સામનો કરવો પડ્યો. પતિ દ્વારા બેવફાઈનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો તેમ છતાં, એ પોતાના સંગીત પ્રત્યેના સમર્પણમાં અડગ રહ્યાં ….
એમણે પોતાની કલાને ઈર્ષ્યા અને તિરસ્કારથી કલંકિત થવા દેવાની ના પાડીને લોકોની નજરથી દૂર જવાનું
નક્કી કર્યું. એમનાં સૂર અને સિતારવાદનના માત્ર થોડા જ રેકોર્ડિંગ્સ બચ્યાં છે, જે માત્ર ગણ્યાગાઠયાં લોકો પાસે સચવાયેલાં છે.

એક કરુણ ક્ષણમાં ડોકયુમેન્ટરી અન્નપૂર્ણા દેવીના અવસાન પછીનો એમનો ખાલી ઓરડો દર્શાવે છે…એ દ્રશ્ય એમનાં એકલવાયા જીવન ક્ષણોને તાજી કરે છે.

અન્નપૂર્ણા દેવીની જીવન-કથામાં આપણા કળાજગતમાં પ્રતિભાશાળી મહિલાઓએ સહન કરવા પડતી કઠોર વાસ્તવિકતા અને એમના જુસ્સાની ઝલક જોવા મળે છે. અન્નપૂર્ણા દેવી ભલે ખોટા યુગમાં જન્મ્યાં હોય અને ખોટા માણસ સાથે લગ્નસંબંધથી જોડાયાં હોય,છતાં એમણે પ્રેરિત કરેલા લોકોના હૃદયમાં એમનો વારસો જીવે છે.

એક બેનમૂન મ્યુઝિકલ કપલ….
રવિશંકર અને અન્નપૂર્ણા દેવી બંનેનો જન્મ સંગીતના પરિવારોમાં થયો હતો અને નાની ઉંમરે જ એમની તાલીમ શરૂ થઈ હતી. રવિશંકરે એમના ગુરુ ઉસ્તાદ અલાઉદ્દીન ખાન પાસેથી શિક્ષણ મેળવ્યું હતું, જ્યારે અન્નપૂર્ણા દેવી ઉસ્તાદ અલાઉદ્દીન ખાનની પુત્રી હતી.

સંગીત કૌશલ્ય: રવિશંકર સિતારમાં એમની નિપુણતા અને એમની જટિલ ધૂન અને એના અવનવા પ્રયોગથી પ્રેક્ષકો-શ્રોતાઓને મંત્રમુગ્ધ કરવાની એમની કાબેલિયત માટે પ્રખ્યાત હતા. અન્નપૂર્ણા દેવી એક ઉત્કૃષ્ટ સુરબહાર (બાસ સિતાર) વાદક હતા અને હિન્દુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના અગ્રણી વાદકોમાંના એક ગણાતાં હતાં.

સાંસ્કૃતિક એમ્બેસેડર: આ બંને કલાકારે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતને વિશ્ર્વભરમાં લોકપ્રિય બનાવવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. જ્યોર્જ હેરિસન અને યેહુદી મેનુહિન જેવા પશ્ર્ચિમી સંગીતકારો સાથે રવિશંકરના સહયોગથી વૈશ્ર્વિક પ્રેક્ષકોને ભારતીય સંગીતનો પરિચય આપવામાં મદદ મળી. તેવી જ રીતે, અન્નપૂર્ણા દેવીનું સિતારવાદન અને શિક્ષણે સંગીતકારોની પેઢીઓને પ્રભાવિત કરી.
અંગત સંબંધ: રવિશંકર અને અન્નપૂર્ણા દેવીએ ૧૯૪૧માં લગ્ન કર્યા પછી એમની સંગીત કારકિર્દી સાથે એક જટિલ સંબંધ હતો. સંગીત પ્રત્યેનો એ બન્નનો સહિયારો જુસ્સો હોવા છતાં, અન્નપૂર્ણા દેવીની અસાધારણ પ્રતિભા લઈને રવિશંકર અસુરક્ષા અનુભવતા હતા. આના કારણે એમનાં લગ્નજીવનમાં અવરોધ ઊભા થયા હતા.

વારસો: રવિશંકર અને અન્નપૂર્ણા દેવી બંનેએ સંગીતની દુનિયા પર અમીટ અસર છોડી છે. ફ્યુઝન મ્યુઝિક અને આંતર-સાંસ્કૃતિક સહયોગમાં રવિશંકરના અગ્રણી પ્રયાસો આજે પણ સંગીતકારોને પ્રભાવિત કરે છે, જ્યારે અન્નપૂર્ણા દેવીનો એક અગ્રણી મહિલા વાદ્યવાદક તરીકેનો વારસો વિશ્ર્વભરના મહત્ત્વાકાંક્ષી સંગીતકારોને પ્રેરણા આપતો રહે છે.

ફિલ્મ પર પ્રભાવ: રવિશંકર અને અન્નપૂર્ણા દેવીના અટપટા સંબંધની વાર્તાએ અમિતાભ બચ્ચન અને જયા બચ્ચન અભિનિત ફિલ્મ “અભિમાન (૧૯૭૩)ને પ્રેરણા આપી હતી. સંગીતની કરિયર લગ્નમાં કેવી ઈર્ષ્યા અને સ્પર્ધા સર્જે છે એની વાત સ-રસ રીતે આ ફિલ્મમાં રજૂ થઈ હતી.