હજારો વર્ષો જૂની, હજુ પણ ધબકતી માનવ સભ્યતા: લોથલ

ટ્રાવેલ સ્ટોરી – કૌશિક ઘેલાણી

ગુજરાતી પ્રજાનાં વ્યાપારી અને ઉદ્યોગલક્ષી અભિગમના મૂળ તપાસવા બેસીએ તો એ તમને સિંધુ સંસ્કૃતિના પુરાતત્ત્વીય વારસા સુધી અવશ્ય લઈ જશે તેમાં કોઈ શંકાને સ્થાન નથી. આ સભ્યતાના લોકોની ભેટ જ જાણે જોઈલો. પુરાતત્ત્વીય નકશા પર વિશ્ર્વમાં મહત્ત્વનું સ્થાન+ પામનાર લોથલ ઉદ્યોગ અને વ્યાપારિક પ્રવૃત્તિઓનો ઉત્કૃષ્ટ સમન્વય ગણી શકાય. લોથલ વિશ્ર્વના પુરાતત્ત્વીય બંદરોમાં સૌથી પ્રાચીન સ્થાન ધરાવે છે. આજે આપણે અમદાવાદ જિલ્લામાં આવેલ આ સિંધુ સભ્યતાના મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થળની મુલાકાત પર નીકળીએ. શાળાજીવનમાં ઘણાને ક્યારેક કંટાળાજનક લાગ્યો હોય તેવા ઇતિહાસ વિષયને જો આવાં સ્થળોની મુલાકાતના માધ્યમથી ભણવામાં આવે તો ચોક્કસથી દરેક માટે ઇતિહાસ ખૂબ જ રસપ્રદ બનાવી શકાય. લોથલ શબ્દોનો અર્થ મરેલાનો ટેકરો એવું આપણે સહુ ઇતિહાસના પાને ભણી ગયા છીએ, પણ મરેલાનો આ ટેકરો એક સમયે જીવંતતાથી ભરપૂર હશે એની સાક્ષીમાં આ ભગ્ન અવશેષો ઊભા છે. જાણે દરેક પથ્થરો સદીઓથી તેમને આ સ્વરૂપ આપનાર તેમના સર્જકોની હયાતીના પુરાવા આપવા જ ઊભા હતા એવું લાગે. એ ખંભાતના અખાત નજીક આવેલું આ સૌથી પ્રાચીન બંદર આપણા માટે ગૌરવની વાત છે. ભારતમાં સિંધુ સંસ્કૃતિના મળી આવેલાં મોટાં નગરો પૈકીનું એક નગર એટલે લોથલ.

આઝાદીના સમયે મોહે-જો-દડો અને હડપ્પા જેવાં સ્થળો પાકિસ્તાનના હિસ્સામાં જતાં રહ્યાં, તેથી ભારતમાં આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા હેઠળ જુદાં જુદાં સ્થળોએ સંશોધનો શરૂ થયાં અને તેનાં પરિણામ સ્વરૂપ આપણને આજે આ ભવ્ય વારસો પ્રાપ્ત થયો. ડૉ. એસ. આર. રાવની આગેવાની હેઠળ અહીં સંશોધન કાર્ય શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. જેનું પરિણામ આજે સૌની સમક્ષ છે. લોથલ ભોગાવો અને સાબરમતી નદીના વહેણની મધ્યમાં સ્થિત હતું એવું કહેવામાં આવે છે. ઈસવીસન ૧૯૫૪ માં ડૉ. શિકારીપુરા રંગનાથ રાવ દ્વારા ઉત્ખનનનું કાર્ય શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. લોથલને જેમ જેમ જાણીશું તેમ તેમ આશ્ર્ચર્ય થશે, તે લોકોનું સૂઝબૂઝ, જીવનશૈલી, ઉદ્યોગો, રહેણાંક વગેરે ખૂબ જ આયોજનબદ્ધ કહી શકાય એવા. લોથલના મોટા ભાગના બાંધકામ પાકી ઇંટોમાંથી કરવામાં આવેલાં છે. આજથી લગભગ ૪૫૦૦ વર્ષો પહેલાં આટલાં સુવ્યવસ્થિત બાંધકામો જરૂરથી અચરજ પમાડે છે.

લોથલને મુખ્યત્વે બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે. એક ઉપલું નગર કે જ્યાં મોટા ભાગની ફેક્ટરીઓ અને ગોદામો આવેલાં છે અને બીજું નીચેનું નગર જ્યાં નાના રહેણાંકનાં ઘરો આવેલાં છે. મોટા ભાગના સિંધુ સંસ્કૃતિનાં સ્થળોના મકાનોનાં બારણાં મુખ્ય માર્ગ પર ખૂલવાને બદલે શેરીઓમાં પડે છે, જ્યારે લોથલમાં ઘરના દરવાજાઓ મુખ્ય માર્ગ પર જ સીધા પડે છે. અહીંની બીજી એક વિશેષતા એ છે કે અહીંનો વિસ્તાર દરિયાથી નજીક હોવાના કારણે કદાચ વારંવાર પૂરનો ભોગ બનતા હશે તેથી બધાં જ મકાનો, ફેક્ટરીઓ, ગોદામો વગેરે ઊંચા ઓટલા જેવા બાંધકામ પર બનાવવામાં આવતા જેથી પૂર જેવી પરિસ્થિતિમાં રક્ષણ મેળવી શકાય. અહીંનાં દરેક મકાનો પાકી ઇંટોમાંથી બાંધવામાં આવેલાં છે.
લોથલને અન્ય હડપ્પીય સ્થળોમાં અલગ સ્થાન અપાવનાર અહીંનો જહાજો લાંગરવાનો બંદરનો ધક્કો કહી શકાય. જે પાકી ઇંટો વડે બાંધવામાં આવેલ છે. આ ડોકયાર્ડને કારણે જ લોથલનો વ્યાપાર સમકાલીન વિશ્ર્વના લોકો સાથે થતો હતો. આ ડોકયાર્ડમાં પાણીનો સંગ્રહ અને નિકાલ કરવાની પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવેલ હતી. તળિયા પર સેલખડીથી પાણી લીક ના થાય એ માટે વ્યવસ્થા કરવામાં આવેલ, તેમજ તળિયાં પર મોટાં કાણાં વાળા પથ્થરો મળી આવ્યા છે કે કદાચ વહાણોને લાંગરવાના ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા હતા. લોથલ સાઈટ પરના એક બેનર મુજબ સાઈઠ ટનની ક્ષમતા ધરાવતા ત્રીસ જેટલા શિપ માટે આ ડોકયાર્ડ સક્ષમ હતું જે આજના વિશાખાપટ્ટનમ બંદર જેટલી જ ક્ષમતા ધરાવતું હતું. કેટલી આશ્ર્ચર્યજનક બાબત! તેથી જ કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા લોથલમાં મેરિટાઈમ હેરિટેજ મ્યુઝિયમ બનાવવાની જાહેરાત કરી છે. આ ડોકયાર્ડની પાસે જ મોટી ફેક્ટરી તેમજ ગોદામ જેવા બાંધકામ મળી આવ્યાં છે. જેમાં મોટા પાયા પર મણકાઓનું ઉત્પાદન થતું હશે તેવું અનુમાન લગાવવામાં આવે છે. અહીંથી જ મેસોપોટેમિયા, ઇજિપ્ત તેમજ પર્શિયા વગેરે સાથે વ્યાપાર કરવામાં આવતો હશે જે અહીંથી મળેલી મુદ્રાઓ પરથી કહેવામાં આવે છે. તેથી કહી શકાય કે લોથલ મહત્ત્વપૂર્ણ વ્યાપારી નગર હતું.

લોથલમાં રહેણાંકનાં મકાનો ઉપરાંત સ્મશાનના પણ પુરાવા મળ્યા છે. અહીં એકવીસ જેટલા હાડપિંજર મળી આવ્યાં છે જેમાં એક સ્ત્રી પુરુષના મૃતદેહનું જોડકું મળી આવ્યું છે જેની પાસેથી અમુક ચીજવસ્તુઓ પણ મળી આવી છે. આ બધું કોઈપણને વિચાર કરવા મજબૂર કરી દે. શું એ કોઈ સતીપ્રથા જેવો કોઈ રિવાજ હતો? કે પછી આપણી અમુક અમર પ્રેમકથાઓ જેમ કોઈ પ્રેમી બેલડી હશે? કદાચ એનું રહસ્ય પણ કાળક્રમે દટાઈ ગયું હશે. અહીંના એક અન્ય શબની ખોપરીમાં કાણું મળી આવ્યું છે તે પરથી એવો અંદાજ લગાવવામાં આવે છે કે એ સમયે મગજની શાસ્ત્રક્રિયા શરીરના અન્ય ભાગોની જેમ થતી હશે. આ શબ લોથલના મ્યુઝિયમમાં પ્રતિકૃતિ સ્વરૂપે રાખવામાં આવ્યા છે. કાર્બન ડેટિંગ પદ્ધતિ વડે પરીક્ષણ બાદ આ સાઈટનો સમયગાળો ઇ.સ. પૂર્વે ૨૪૫૦થી ૧૯૦૦ સુધીનો ગણવામાં આવે છે. આટલાં વર્ષો અગાઉ આવું સુવ્યવસ્થિત આયોજન ત્યારનાં લોકોની સૂઝબૂઝ દર્શાવે છે. મકાનોમાં સ્નાનગૃહ, રસોડું અને ગંદા પાણીના નિકાલ માટે ગટરોની નિકની વ્યવસ્થા કરવામાં આવેલ છે. અહીંની ગટર વ્યવસ્થા તે લોકોના સ્વચ્છતા પ્રત્યેના સભાનપણાનો પુરાવો આપે છે. ગટરોની સાફ સફાઈ કરવા માટે પણ વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવેલ હતી.

લોથલને મ્યુઝિયમમાં સાઈટ પરથી મળી આવેલ વસ્તુઓ સંરક્ષિત રાખવામાં આવેલ છે. સૌથી વધુ અહીં વિવિધ પ્રકારના મણકાઓ અને તેનાથી બનાવેલા દાગીનાઓ જોવા મળે છે. વિવિધ પ્રકારની માળાઓ પરથી તે સમયની મહિલાઓની ફેશન વિશે જાણકારી પ્રાપ્ત થાય છે. વિવિધ પ્રકારના શંખ, પથ્થરો, અકીક, સોના, ચાંદી જેવા ધાતુઓ ઉપરાંત માટીના પણ ઘરેણાં મળી આવ્યા છે. એક માળાના મોતી કે મણકા એટલા ઝીણા છે કે બિલોરી કાચથી જોવા પડે છે! ગળામાં પહેરવાની અનેક માળાઓ, વીંટી, બંગડી જેવા ઓર્નામેન્ટ્સના પુરાવા મળે છે. તેમજ વિવિધ મુદ્રાઓ અને એક શીંગી ગેંડાની મુદ્રાકન મળી આવ્યું છે. હથોડી, ગોફણ, તીર, ભાલા, તીક્ષ્ણ પથ્થરોની છરી જેવાં હથિયારો પરથી એવો અંદાજ લગાવી શકાય કે આ બધાં હથિયારો મોટા ભાગે ઉદ્યોગો અને રોજબરોજના જીવનમાં ઉપયોગમાં આવે તેવાં હતાં. માટીના વિવિધ પ્રકારના મૃતભાંડો પણ મળી આવ્યા છે જે અલગ અલગ પ્રકારના છે જેમાં એક પર કાળા રંગનું ચિત્રાંકન પણ થયેલું છે. તેમજ બાળકોના મનોરંજનનો પણ એ સમયે ખ્યાલ રાખવામાં આવતો હતો. બાળકો માટે અલગ અલગ રમકડાં જેવા કે બળદગાડું તેમજ પશુપક્ષીના આકારના રમકડાઓ વગેરે…

લોથલમાં લટાર મારતા આપણે એ વાત સમજ્યા કે અહીંના લોકો સુવિધાજનક છતાં સાદગીપૂર્ણ જિંદગી જીવતા હતા. લોથલના અંત વિશે એવું કહેવાય છે કે આ નગરનો નાશ પૂરના કારણે થયેલો છે. આદિથી આજ સુધી એ તો પુરવાર થાય જ છે કે માનવી ગમે તેટલો આધુનિક બને આવિષ્કારો કરે, પરંતુ કુદરત પાસે તો પાંગળો જ રહેશે. માટે કુદરતને અનુકૂળ રહેવામાં જ આપણી ખુશી અને ભલાઈ છે.

સમયનું ચક્ર અવિરતપણે ચાલ્યા જ કરે છે… હજારો વર્ષો પૂર્વે અહીં એક ખૂબ જ આધુનિક સભ્યતા વસવાટ કરતી હતી એની આગવી વાર્તાઓ હશે જે હજુ સુધી કોઈ ઉકેલી શક્યું નથી તો ધરતી બહાર કોઈ જીવનાં અસ્તિત્વ સુધી પહોંચવું એ કલ્પના જેવું જ કહી શકાય.
આ નગરની ગલીઓમાં એક આંટો મારી જુઓ તો સમજાય કે આ નગર હજુ પણ ધબકતું નગર છે. ઊંડી સમજથી રચાયેલું આ નગર આજનાં આર્કિટેક્ટની સૂઝબૂઝ કરતા તો ક્યાંય આગળ પડતું છે. અહીંની દીવાલ પર બે ઘડી બેસીને એક સભ્ય અને સંસ્કૃત નગરમાં કોઈ સંસ્કૃત વ્યક્તિના ઘરે બેસીને આવ્યા એવું અનુભવાશે. ઉમદા સંસ્કૃતિ એક સંસ્કૃત સમાજથી બને છે અને સંસ્કૃત સમાજ એવા લોકોથી બને છે જે દરેક જીવમાત્ર માટે સંવેદના ધરાવતા હોય બાકી આજના સમાજથી ફરી કોઈ સંસ્કૃતિ બનશે એવું હું નથી માનતો.
આ ધબકતા નગરની મુલાકાત લઈને આપણા પૂર્વજોની, આપણા સમાજની અને આપણી સંસ્કૃતિની ઓળખ નાનાં બાળકોને પણ આપો.