ઠાકર ગોકુલદાસ તેજપાલનું વસિયતનામું એક નિરાળો ઈતિહાસ ધરાવે છે
નરીમાન પોઈન્ટની પાળેથી -મૂળચંદ વર્મા
(૭૪)
અંગ્રેજી સાહિત્યનું ખેડાણ અનેક ક્ષેત્રે થયું છે અને તેમાં મરણ પામનારા માણસોની કબર પર કોતરવામાં આવલાં લખાણનો પણ માતબર સંગ્રહ ઉપલબ્ધ છે. આપણે ત્યાં તો અગ્નિસંસ્કારની વિધિ પ્રચલિત હોવાથી એ લેખોનો સંગ્રહ થવા પામ્યો નથી, પરંતુ વસિયતનામાઓનો સંગ્રહ થવા પામે તો તે સમયની સંસ્કૃતિ, સામાજિક અને આર્થિક પરિસ્થિતિનો ઈતિહાસ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આજથી ૧૨૪ વરસ પર તા. ૧૯મી નવેમ્બર ૧૮૬૭ અને સંવત ૧૯૨૪ના કારતક વદ આઠમના દિવસે મરણ પામનાર મુંબઈના શ્રીમંત શેઠિયા અને દાનવીર ઠાકર ગોકુલદાસ તેજપાલનું વસિયતનામું એક નિરાળો ઈતિહાસ ધરાવે છે. આ ઠાકર ગોકુલદાસ તેજપાલ તે જ મુંબઈની જાણીતી હૉસ્પિટલ ‘જી. ટી. હૉસ્પિટલ’ માટે ગંજાવર દાન આપનાર.
શ્રી ગોકુલદાસ તેજપાલે ૪૬ વર્ષની વયે જ પોતાનાં ધારાશાસ્ત્રીઓ પાસે વસિયતનામું તૈયાર કરાવ્યું હતું. એમને પોતાના મૃત્યુની આગળથી આગાહી થઈ ગઈ હોય તેમ એક વરસ પહેલાં જ તા. ૬ઠ્ઠી સપ્ટેમ્બર ૧૮૬૭ના દિવસે વસિયતનામું તૈયાર કરાવ્યું હતું. વિક્રમ સંવત પ્રમાણે ૧૯૨૩ના ભાદરવા સુદ આઠમ અને શુક્રવારનો દિવસ હતો.
શેઠ ગોકુલદાસ કચ્છી ભાટિયા હોવાથી એમણે કચ્છ અને ભાટિયા જ્ઞાતિ માટે પણ વસિયતમાં વિશેષ ધ્યાન રાખ્યું છે. એમની અટક ખટાઉ હતી. તે વખતે પણ શ્રીમંત શેઠિયાઓ પોતાની કેટલીક ચોક્કસ મિલકતો સગાં-સંબંધીના નામે રાખતા હતા. આથી જ વસિયતનામામાં શ્રી ગોકુલદાસ જણાવે છે કે ‘કેટલીએક માહારી મિલકત વૈકુંઠવાસી માહારા કાકા ઠક્કર નાનજી ખટાઉના નામ ઉપર છે તે; મને હજારની થાય તો માહારા મરણ પછી તે સર્વે પ્રકારની સર્વે મિલકતની વ્યવસ્થા લખ્યા પ્રમાણે માહારા વારસ વકીલોએ કરવી સહી.’
તે જમાનામાં એટલે કે ઓગણીસમી સદીમાં ધાર્મિક રૂઢિઓનું ચુસ્તપણે પાલન કરવામાં આવતું હતું. વસિયતનામાની ચોથી કલમમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ‘માહારા મરણ પછી માહારી ઉત્તરક્રિયાનું ખરચ માહારી નાતની રીત પ્રમાણે માહારી મિલકતમાંથી માહારી વરશી સુધી રૂપિયા પચીસ હજારને ખર્ચે આશરે કરવું.’ એ ઉત્તરક્રિયાની વિગત પણ આપી છે.
‘બારમાની થાનશુદ્ધ એક પુશ્કરણા બ્રાહ્મણોની કરવી. તેમને જમાડીને દર બ્રાહ્મણને એક એક રૂપિયો દક્ષિણા આપવી. ચોરાશી એક અત્રેના બ્રાહ્મણોની કરવી. તેમને ઈચ્છાભોજન આપવું. થાનશુદ્ધ છમાશીની કરવી તે વારે પણ દર બ્રાહ્મણને એક એક રૂપિયો દક્ષિણા આપવી. વરશી ઉપર થાનશુદ્ધ એક પોકરણાની કરવી તે વારે પણ દર બ્રાહ્મણને એક એક રૂપિયો દક્ષિણા આપવી. વરશી ઉપર થાનશુદ્ધ એક પોકરણાની કરવી તે વારે પણ દર બ્રાહ્મણને એક એક રૂપિયો દક્ષિણા આપવી. તેરમાના દિવસે સમગ્ર નાત જમાડવી. વરશી વાળીને નાતખરચ કરવું. મોજે કોઠારામાં નજરમાં આવે તે રીતે ખરચવું. માહારા ગુરૂ કનૈયાલાલજી મહારાજ કોટાવાળાને રૂપિયા પાંચ હજાર આપવા, કુલ રૂપિયા ૨૫ હજાર ખરચવા.’
મોટા કુટુંબમાં મતભેદો થવા પામે એ સ્વાભાવિક છે, પણ એ સમયે ક્ષમા પણ એટલા જ ઉદાર હૃદયથી કરવામાં આવતી હતી. ૬ઠ્ઠી કલમમાં લખાવવામાં આવ્યું છે કે ભાઈ મુળજી ધરમશી ઉપર જે અમારું જૂનું લેણું હમણાં રૂા. ૧૦ હજારનું છે તે સર્વે માંડી વાળવું તથા માફ કરવું અને તે સિવાય રૂપિયા દશ હજાર રોકડા લેગેસીના આપવા.
ઘરના અને પેઢીના નોકરોને પણ ભૂલવામાં આવ્યા નથી અને ઘરના ઘાટીને પણ રૂપિયા એક હજાર આપવામાં આવ્યા છે. આ રકમ રૂા. ૫ હજારથી માંડી રૂા. ૨૦૦ સુધીની છે. સાથેસાથે જણાવ્યું છે કે ભાઈ ‘ગોધુ અંદરજી’ માહારી ઉત્તરક્રિયા વરશી સુધી કરશે તેને રૂા. ૫ હજાર રોકડા આપવા.
સંસ્કૃત પાઠશાળા માટે રૂા. ૪૦ હજાર આપવા જણાવ્યું છે અને તેમાં ઊંચ વર્ણના હિન્દુ લોકોને સંસ્કૃત વિદ્યા શીખવવી. એ પાઠશાળાને ‘ગોકુલદાસ તેજપાલ સંસ્કૃત વિદ્યાલય’ એવું નામ આપવું. કચ્છ માંડવીમાં પણ સંસ્કૃત પાઠશાળા માટે રૂા. ૧૫ હજાર આપવા જણાવ્યું હતું.
કચ્છ ખાતે મોજે કોઠારામાં એક તળાવ બંધાવવું અને રૂા. ૧૦ હજાર ખરચવા ‘તે જો મોજે મજકૂરના ગરાશિયાઓ ખુશી થઈને રજા આપે તો…’ મોજે કોઠારામાં એક ધર્મશાળા અને શ્રી લક્ષ્મીનારાયણની મૂર્તિ બેસાડી મંદિર બાંધવા રૂા. ૧૦ હજાર ખર્ચવા.
શેઠ ગોકુલદાસ આ સંસ્થાઓ માટે ભવિષ્યની પણ ચિન્તા કરે છે અને એટલે જણાવ્યું છે કે ‘માહારી મિલકતમાંથી રૂા. ૭,૯૨,૦૦૦ની ગવર્નમેન્ટ પ્રોમિસરી નોટો લેવી અને તેના વ્યાજમાંથી ધર્મનાં કામો ‘યાવશ્ર્ચંન્દ્ર દિવાકરૌ’ ચલાવવાં. એ નાણાંનું વ્યાજ કોઈ બીજે રસ્તે વાપરવું નહિ. એ ઉપરાંત રૂા. ૧,૬૦,૦૦૦માંથી અત્રે (મુંબઈમાં) એક બોર્ડિંગ સ્કૂલ માહારા નામની સ્થાપવી. તેમાં બ્રાહ્મણ, વાણિયા, ભાટિયા, લુવાણા વગેરે ઊંચ વર્ણના ગરીબ હિન્દુ છોકરાઓને રાખવા અને તેઓને ગુજરાતી તથા અંગ્રેજી વિગેરે વિદ્યા બીજી સ્કૂલોમાં મોકલીને શીખવવી. કોલેજમાં પણ મોકલવા અને પાસ થાય ત્યાં સુધી મદદ કરવી. બોર્ડિંગમાં રહેવા, જમવાની સગવડ ઉપરાંત વસ્ત્રો અને અભ્યાસનાં પુસ્તકો પણ આપવાં.’
‘માહારી નાતની વિધવા સ્ત્રીઓ જેનો નિરાશ્રિત હોય તે દરેકને દર મહિને રૂા. ૮ લેખે પગાર આપવા રૂા. ૨૫,૦૦૦માંથી માહારી નાતની મા-બાપ વિનાની છોકરી નિરાશ્રિત હોય અથવા તેનાં મા-બાપ શક્તિમાન નહિ હોય તો દરેક છોકરી પરણાવી આપવી. દરેક છોકરીનાં લગ્ન પાછળ રૂા. ૨૫૦ સુધી ખર્ચવા.’
શેઠ ગોકુલદાસ ક્ધયા કેળવણીના પણ મોટા હિમાયતી હતા. કોટમાં ક્ધયાઓ માટે ગુજરાતી ક્ધયાશાળા શોધી કાઢવા રૂા. ૪૦ હજાર આપવાનું જણાવ્યું છે. આ ઉપરાંત કચ્છ માંડવીમાં અંગ્રેજી શાળા માટે રૂા. ૫૦ હજાર અને
જખાઉમાં ગુજરાતી શાળા માટે રૂા. ૧૦ હજાર આપવા જણાવ્યું છે. કોઠારમાં, નલીઆમાં અને વીઝાણામાં ગુજરાતી શાળા માટે રૂા. દશ-દશ હજાર આપવા જણાવ્યું છે.
શેઠ ગોકુલદાસની પુત્રી જમના અને બહેન માણેકબાઈ બાળવિધવા હતાં અને તે દરેક માટે રૂા. ૨૦ હજાર અલગ આપવા જણાવ્યું છે.
રૂા. ૫૦ હજાર એમણે ભાટિયાના કોઈપણ છોકરાને વકીલ, બેરિસ્ટર, ડૉકટર વગેરે માટેની ઉચ્ચ કેળવણી મળી શકે તે માટે અલગ કાઢવા જણાવ્યું હતું એ રકમમાંથી ‘યાવશ્ર્ચંન્દ્ર દિવાકરૌ’ મદદ કરવી. જો કોઈ ભાટિયાનો છોકરો ઉમેદવાર નહિ હોય તો ઊંચ વર્ણના હિન્દુને મદદ કરવી.
એમણે આ વસિયતની વહીવટી કમિટીમાં સભ્ય બનાવવા જે નામો સૂચવ્યાં હતાં તેમાં હિંદુ, પારસી, મુસલમાન, ગુજરાતી, મરાઠી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાંક નામોમાં સર જમશેદજી જીજીભાઈ, ફરામજી નસરવાનજી પટેલ, બેરામજી જીજીભાઈ, ખરશેદજી નસરવાનજી કામા, અસમાલ હબીબ, બાલાજી પાંડુરંગ, ડો. ભાઉદાજી, ડો. આત્મારામ પાંડુરંગ, વરજીવનદાસ માધવદાસ, મોરારજી ગોકુલદાસ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
અગિયારમી કલમમાં જણાવ્યું છે ‘હાલ હું માહારી વાલકેશ્ર્વરવાળી વાડીમાં રહું છું પણ માહારા મરણ પછી એ માહારી વાડી બંગલો ભાડે આપી દેવાં. અને માહારી સ્ત્રીએ માહારા કોટવાળા ઘરમાં જઈને રહેવું, તે સિવાય બીજી કોઈ જગાએ રહેવું નહિ. તથા મોહોરી યાત્રાએ જવું નહિ. સબબ કે તે એક વેળા યાત્રા કરી આવેલ છે તે માટે મોહોરી યાત્રાએ જવાની માહારી સ્ત્રીને સાફ મના કરું છું.’
‘માહારી સ્ત્રી શામા વહુ તથા માહારી માતાજી ગંગાબાઈએ ઘરમાં ભેગાં રહેવું.
‘માહારી માતાજી ગંગાબાઈની ઉત્તરક્રિયા માટે રૂા. ૨૫ હજાર અને માહારી સ્ત્રી શામાવહુની ઉત્તરક્રિયામાં રૂા. ૧૦ હજાર ખર્ચવા.’
૨૫મી કલમમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ‘માહારા નામની એક હોસ્પિટલ અત્રેના મેદાનમાં કરવી તે એવી રીતે જે જમીન સરકાર મફત આપે અને તે જમીન ઉપર હોસ્પિટલ વાસ્તે ઈમારત બાંધવા સારું માહારી મિલકતમાંથી રૂપિયા એક લાખ પચાસ હજાર આપવા.’
આજે પણ એમના નામની યાદ અપાવતી જી.ટી. હોસ્પિટલ અડીખમ ઊભી છે.