બોલો જોઉં, માણસની ખરેખર જરૂરિયાત કેટલી હોય છે?

સુખનો પાસવર્ડ -આશુ પટેલ

એક પરિચિતે કહ્યું કે અમારી સોસાયટીમાં એક શ્રીમંત માણસ છે એને પૈસા સિવાય બીજી કશી વાતમાં રસ જ નથી. એ સતત પૈસા કમાવા માટે દોડતો રહેતો હોય છે. એને પૈસાનું બહુ અભિમાન છે એને કારણે એ કોઈને પણ ઉતારી પાડે છે. કોરોના વખતે એ કોવિડ-૧૯ને કારણે હોસ્પિટલાઇઝ થયો ત્યારે મરતા-મરતા બચ્યો હતો. એ વખતે એ થોડો ડરી ગયો હતો અને હોસ્પિટલમાંથી પાછો આવ્યો એ પછી સોસાયટીમાં બધા સાથે સારી રીતે વાત કરતો થઈ ગયો હતો, પણ લોકડાઉનનો સમય પૂરો થયો એ પછી એ ફરી પાછો હતો એવો જ થઈ ગયો..! હકીકતમાં તો એ અગાઉ કરતાં પણ વધુ અહંકારી થઈ ગયો છે. સોસાયટીમાં ઘણા બધા પાછળથી બોલે છે કે ‘આ માણસ કોરોનામાં મરી ગયો હોત તો સારું હતું!’

એ પરિચિતે પેલા ધનાઢ્ય પાડોશી વિષે બીજી પણ કેટલીક વાતો કરીને ઘણો આક્રોશ ઠાલવ્યો. મેં એમને શાંત પાડવા માટે કહ્યું: ‘વર્ષો અગાઉ આવા કોઈ અડિયલ માણસ વિષે સાંભળું ત્યારે કે આ પ્રકારના માણસો સાથે પનારો પડે તો મને પણ ગુસ્સો આવતો હતો, પણ હવે હસવું આવે છે અને એવા માણસો પ્રત્યે મનમાં કરુણા જાગે છે. આવા માણસો જૂના સમયમાં જિંદગીભર ઘાણીએ ફરતા રહેતા બળદની યાદ અપાવી દેતા હોય છે. એમના પ્રત્યે મનમાં કરુણા રાખજો…’

એ પછી મેં એ પરિચિતને મહાન રશિયન લેખક લેવ તોલ્સતોયની એક વાર્તા કહી (ગુજરાતીમાં મોટે ભાગે બધા એમનું નામ લિયો ટોલ્સ્ટોય લખે છે અને બોલે છે, પણ સાચો ઉચ્ચાર લેવ તોલ્સતોય છે).

‘હાઉ મચ લેન્ડ ડઝ અ મેન રિકવાયર?’ નામની એ અદ્દભુત વાર્તા છેક ૧૮૮૬માં લખી હતી. હું ભણતો હતો ત્યારે એ વાર્તા પાઠ્યપુસ્તકમાં પણ આવતી હતી. ત્યારથી એ વાર્તા મારા મનમાં સંઘરાઈ ગઈ છે. સ્મરણશક્તિના આધારે એ વાર્તા અહીં વાચકમિત્રો સાથે શેર કરું છું.

પેહોમ નામનો એક રશિયન ખેડૂત બહુ ફળદ્રુપ જમીનનો માલિક હતો . દર વર્ષે એની જમીનમાં મબલખ પાક થતો હતો. પેહોમ અન્ય ખેડૂતો કરતાં ખાસ્સો શ્રીમંત હતો એને કારણે એ પોતાના પાડોશીઓને અને પોતાની આજુબાજુની અન્ય વ્યક્તિઓને તુચ્છ ગણતો થઈ ગયો હતો. શ્રીમંત હતો છતાં પોતાની સંપત્તિ અને જીવનથી સંતોષ નહોતો. એ નવીનવી જમીન શોધતો રહેતો.
એક દિવસ એક જમીન દલાલે એને કહ્યું કે ‘બાસ્કર પ્રદેશમાં બહુ સસ્તા ભાવે જમીન મળી શકે એમ છે. બાસ્કરના સરદારને એક હજાર રૂબલ આપીએ તો એ સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધીમાં પગપાળા આવરી શકાય એટલી જમીનની માલિકી આપી દે છે.’

પેહોમ તો ખુશ થઈ ગયો. એ બાસ્કર પહોંચી ગયો. બાસ્કરના સરદારને મળ્યો કહ્યું કે મારે જમીન ખરીદવી છે. સરદારે કહ્યું: ‘ઠીક છે,તું હજાર રૂબલ આપ અને સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધીમાં તું પગપાળા જેટલી જમીન આવરી શકે એટલી જમીન તારી, પણ જ્યાંથી તું ચાલવાનું શરૂ કરે ત્યાં સૂર્યાસ્ત પહેલા પાછો ન પહોંચી શકે તો તું એક હજાર રૂબલ ગુમાવી દઈશ ને એક ઈંચ જમીન પણ નહીં મળે.’

પેહોમે હોશે હોશે એક હજાર રૂબલ ગણી આપ્યા. બીજા દિવસની સવાર પડવાની રાહ જોવા માંડ્યો.

એ રાતે પેહોમને મોડે સુધી ઊંઘ ન આવી. ઊંઘ આવ્યા પછી પણ એને ભયંકર સપનાં આવ્યાં. સપનામાં જોયું કે ડરામણા ચહેરાઓ એની સામે અટ્ટહાસ્ય કરી રહ્યા હતા. આવા જ કોઈ ડરામણાં સપનાને કારણે પેહોમની ઊંઘ ઊડી ગઈ. એણે જોયું કે સવાર પડવા આવી હતી. પેહોમ ફટાફટ તૈયાર થઈને ગામ બહાર એક ટેકરી પાસે પહોંચી ગયો. બાસ્કરના સરદારે ત્યાં પહોંચવાનું કહ્યું હતું. સૂર્યોદય પહેલાં બાસ્કરના સરદાર અને બીજા સંખ્યાબંધ માણસો પણ ત્યાં પહોંચી ગયા.

સૂર્યની લાલહીંગળોક કિનારી દેખાઈ એ સાથે બાસ્કરના સરદારે ટોપી ઊંચી કરીને પેહોમને સિગ્નલ આપ્યું. લોકોની ચીચિયારીઓ વચ્ચે પેહોમ ઝપાટાભેર સપાટ જમીન પર ચાલવા માંડ્યો. પેહોમે સૂર્યાસ્ત સુધીમાં વધુમાં વધુ જમીન આવરીને ટેકરી પાસે બાસ્કરના સરદારે મૂકેલી ટોપી સુધી પાછા પહોંચવાનું હતું. પેહોમને પોતાની ચાલવાની ઝડપથી સંતોષ ન થયો એટલે તે વધુ ઝડપથી દોડવા માંડ્યો. વચ્ચે વચ્ચે તે નિશાનીઓ મૂકી રહ્યો હતો. અને પેહોમ હવે ભૂખ,તરસ અને થાકની લાગણી અનુભવી રહ્યો હતો. ખભેથી થેલો ઉતાર્યો અને હડકવડક થોડું ખાઈ લીધું અને ઉપર થોડું પાણી પી લીધું. એને ભયંકર થાક લાગ્યો હતો, પણ વિચાર્યું કે,ચાલ, હજી થોડું દોડીને વધુ જમીન મેળવી લઉં. ફરીવાર એ ઝડપભેર દોડવા માંડ્યો.

સૂરજ હવે પશ્ર્ચિમ તરફ જઈ રહ્યો હતો. પેહોમને લાગ્યું કે હવે પોતે પાછા વળવું જોઈએ, નહીંતર આરંભ સ્થળ સુધી પહોંચી નહીં શકાય. ઢળી રહેલા સૂરજને જોઈને પેહોમને ડર લાગ્યો કે એ આરંભ સ્થળ સુધી સૂર્યાસ્ત પહેલા પહોંચી શકશે કે કેમ એટલે એ પાછો ફર્યો અને વધુ ઝડપથી દોડવા માંડ્યો.

હવે સૂરજ પશ્ર્ચિમ તરફ ખાસ્સો ઢળી ચૂક્યો હતો. પેહોમ કોઈપણ હિસાબે સૂર્યાસ્ત પહેલા આરંભ સ્થળ સુધી પહોંચવા માગતો હતો. પેહોમને હવે પેલી ટેકરી દેખાઈ રહી હતી. જ્યાંથી એણે દોડવાનું શરૂ કર્યું. સૂર્યાસ્ત આડે થોડીક જ વાર હતી ત્યારે પેહોમને લોકોની પ્રોત્સાહનપ્રેરક બૂમો સંભળાવા લાગી. એ સાથે જ એને બાસ્કરના સરદારનું અટ્ટહાસ્ય પણ સંભળાયું. એવું જ અટ્ટહાસ્ય પેહોમને સપનામાં સંભળાયું હતું. પેહોમ છળી ઊઠ્યો, પણ અત્યારે એની પાસે બીજું કંઈ વિચારવા માટે સમય નહોતો.

હવે દૂર ક્ષિતિજમાં સૂરજ આથમવાની તૈયારીમાં હતો. પેહોમે ખાસ્સી જમીન આવરી લીધી હતી. એણે છેલ્લે છેલ્લે ઝનૂનભેર દોટ મૂકી. સૂર્યાસ્ત થયો એ જ ક્ષણે તે ફસડાઈ પડ્યો. જો કે એનો હાથ સરદારની ટોપીને સ્પર્શી ગયો હતો. જમીન પર ફસડાતી વખતે જ એણે છેલ્લા શ્ર્વાસ લઈ લીધો. પેહોમે દિવસભરમાં ખાસ્સી જમીન મેળવી લીધી હતી, પણ હવે એને એના કદથી વધુ જમીનની જરૂર નહોતી!

દિવસભર અને રાતભર દોડતા રહેતા અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી લોકોને તોલ્સતોયની આ વાર્તા બરાબર લાગુ પડે છે. સંખ્યાબંધ
વ્યક્તિ સેટલ થવા માટે જીવનભર દોડતી રહે છે ને એમાંની
ઘણી વ્યક્તિઓની જિંદગીનો કયારેક અકાળે જ અંત આવી જતો હોય છે. પૈસા કમાવાની કે સેટલ થવાની લાલચમાં દોડતા રહેતા અથવા અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ‘વહેમ’માં જીવતા માણસોએ આ વાર્તા નિત્ય પ્રાત: કાળે ખાસ વાંચવા જેવી છે ને અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી લોકોને વંચાવવા જેવી છે.