વિશેષ : શું છે આ બીજની બેંક?

-અનંત મામતોરા

સિમેન્ટ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં જનરલ મેનેજરની પોસ્ટ સંભાળતા દાર્લાપુડી રવિને એવો અહેસાસ થયો કે આધુનિક આહાર પદ્ધતિઓ વિવિધ રોગોને આવકારે છે. આ અનુભૂતિએ તેમને બીજ બેંક બનાવવા કંઈ રીતે પ્રેરણા મળી, ચાલો જાણીએ.

આંધ્ર પ્રદેશના ઉંગરાડા ગામમાં પાંચ એકર જમીનનો ટુકડો છે જે ઉત્પાદનનું સૂક્ષ્મ રૂપ છે, વિદેશી અને સ્થાનિક શેરડી, ડાંગર અને કેરીના બગીચા અહીં સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે અને તેમાનાં દરેક તેમની પૂર્ણ ક્ષમતા સાથે વિકસે તેની ખાતરી કરે છે કોર્પોરેટ પ્રોફેશનલમાંથી ખેડૂત બનેલા દાર્લાપુડી રવિ. ૫૪ વર્ષીય દાર્લાપુડી ૨૦૧૫ના સમયના યાદ કરતાં કહે છે કે, ‘હું સિમેન્ટ ઉદ્યોગમાં આસિસ્ટન્ટ જનરલ મેનેજર તરીકે કામ કરતો હતો,

જ્યાં ફેક્ટરી પરિસર અને તેની આસપાસ ભારે પ્રદૂષણ અને ધૂળ જોઈ આશ્ર્ચર્ય થતું કે આ ધૂળ ક્યાં જતી હશે?’ જો કે જવાબ માટે તેને બહુ દૂર જોવાની જરૂર નહોતી. તે જંતુનાશક ઝેર, કેન્સરની નવા પ્રકારોની શોધ અને ઉભરતા આરોગ્યના દાખલાઓથી ભરેલા સમાચારના અહેવાલોમાં છે. મને સમજાયું કે ડાયાબિટીસ, અપચો અને પેટમાં દુખાવો જે મારા ઘણા મિત્રો અને સંબંધીઓ અનુભવી રહ્યા હતા તે બિનઆરોગ્યપ્રદ ખોરાકને કારણે હતા. જોકે તે જંકફૂડ પૂરતું મર્યાદિત ન હતું, એવો અનુમાન તેમણે લગાવ્યો.

દાખલા તરીકે, સફેદ પોલિશ્ડ ચોખા લો. દાર્લાપુડીએ જોયું કે કેટલી વાર બજારો દ્વારા ‘કાર્બોહાઇડ્રેટ-સમૃદ્ધ’ હોવાના આડમાં વેચવામાં આવે છે, તે ઉચ્ચ ગ્લાયકેમિક ઇન્ડેક્સ સાથે શુદ્ધ સ્ટાર્ચ છે. આ અસ્પષ્ટતાને લીધે દાર્લાપુડી તેની નોકરી છોડી, શાબ્દિક અને રૂપક બંને રીતે હરિયાળા ગોચર તરફ વળ્યા.

આજે, આંધ્ર પ્રદેશમાં તેના ઘરની જમીનનો ટુકડો, જ્યાં ખેડૂત ભૂતકાળની ખાદ્યપદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી તેમાંથી મળતા ફાયદા વિશે જાગૃકતા લાવી ભવિષ્યમાં પણ આ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થાય તેની ખાતરી કરવા માગે છે. દાર્લાપુડીએ જે જર્મપ્લાઝમ બેંકનું પાલન-પોષણ કર્યું, તે બેંકમાં દેશી બીજની ૩,૬૦૦ થી વધુ જાતો એકત્રિત કરવામાં આવી છે.

ખોરાકની વિવિધતાનું રક્ષણ
શું તમે જાણો છો કે કઠોળ, ચોખા, મકાઈ અને કોળાની અમુક જાતો એવા બીજ ઉત્પન્ન કરે છે જેને યોગ્ય સ્થિતિમાં સંગ્રહિત કરવામાં આવે તો સદીઓ પછી પણ સારી સ્થિતિમાં રહે છે?

દાર્લાપુડી તેમના ઘરની પાછળ એક નાની ક્રાંતિનું સર્જન કરી રહ્યા છે. ભૂતકાળની ખાણીપીણીની આદતો જ્યારે તેમની આધુનિક સમકક્ષો સાથે જોડાય છે ત્યારે તે કેટલી ભિન્ન છે તે જોઈને તેને આનંદ થાય છે.
‘મારા દાદા-દાદીના દિવસોમાં ઘરના બગીચાનો ઉપયોગ શાકભાજી ઉગાડવા માટે થતો હતો.’

દાર્લાપુડી આ જુસ્સો નવો નથી એવી દલીલ કરે છે, ‘મારા કુટુંબમાં મને આ બાબતે હંમેશાં પ્રોત્સાહન મળતું રહ્યું છે.’ તેને તેના આ કામ માટે તાલીમની જરૂરિયાત અનુભવાઈ અને તેણે આર્ટ ઓફ લિવિંગ ફાઉન્ડેશનમાં કુદરતી ખેતી પદ્ધતિઓનો કોર્સ કર્યો. પછીના બે વર્ષ જમીનમાં કાર્બનની જરૂરિયાત અને છોડના વિકાસમાં તેની ભૂમિકાને સમજવામાં વિતાવ્યા.
આ કોર્સે બીજના વંશીય વિજ્ઞાનમાં તેમની રુચિને વેગ આપ્યો. તેમણે છત્તીસગઢના દંતેવાડાના જંગલોમાં જઈને આ પ્રદેશમાં આદિવાસી સમુદાયો દ્વારા ઉગાડવામાં આવતી બીજની જાતોના નમૂના એકત્રિત કરવા માટે સાહસ કર્યું.

‘આ દિવસોમાં, રાસાયણિક ખાતરો અને જંતુનાશકોનો કૃષિમાં ઉપયોગ થાય છે. પરિણામે, બીજ વૈવિધ્યસભર બને છે. પરંતુ આદિવાસી વિસ્તારોમાંથી મળેલા બીજમાં રસાયણોનો ઉપયોગ થયો ન હતો. આમ ઉત્કટ સફરમાંથી, આ એક એવા પ્રોજેક્ટમાં ફેરવાઈ ગયું જે હવે લગભગ એક દાયકાથી ચાલી રહ્યું છે.

આટલું જ નથી, તે ઉમેરે છે ‘મેં મારી જમીન પર આંતરખેડનું પાલન પણ કર્યું છે; મારી પાસે બાગાયતી પાકો, આંતરપાક, લીલા શાકભાજી અને પાંદડાવાળા શાકભાજી છે. મેં પાણી બચાવવા અંગે જાગૃતિ લાવવા માટે સૂક્ષ્મ સિંચાઈ અને ટપક સિંચાઈ પણ શરૂ કરી છે.’

આ પણ વાંચો :ફોકસ પ્લસ: નાગ જનજાતિ માટે તહેવારોનો તહેવાર છે હૉર્નબિલ મહોત્સવ…

દાર્લાપુડી તેના ગામમાં હીરો છે. તેમણે બીજ જાળવણીમાં એક પગેરું બનાવ્યું છે. તેમની કુશળતાને સ્વીકારીને, પડોશનાં ગામોમાંથી ૩૫ ખેડૂતો બીજ બેંકની ઝલક અને આંતરદૃષ્ટિ મેળવવા માટે ખેડૂતના ઘરે આવ્યા. મોટા ભાગના ખેડૂતો એ પ્રશ્ર્નનો જવાબ આપવાનો આગ્રહ રાખે છે કે બીજની જાળવણી કેવી રીતે થાય છે? દાર્લાપુડી તેના ઉત્સાહી ખેડૂતોને બીજ જાળવણીની પ્રક્રિયા સમજાવતા કહે છે,

હરિયાળી ક્રાંતિ સાથે પરંપરાગત અને દેશી બીજનું અવમૂલ્યન થયું. જેમ જેમ આનુવંશિક ફેરફારને લોકપ્રિયતા મળી, આનુવંશિક રીતે સુધારેલ લક્ષણોએ પ્રતિકૂળ આબોહવાવાળા પ્રદેશોમાં બીજને ટકી રહેવાનું મુશ્કેલ બનાવ્યું.

દાર્લાપુડી કહે છે, ‘બીજ સંરક્ષણનું પ્રથમ પગલું બીજ સંગ્રહ છે. મેં આદિવાસી વિસ્તારો પસંદ કર્યા કે જ્યાં થોડા કલાકોના વરસાદને છોડીને વધુ પાણી મળતું નથી. આ દુષ્કાળ પ્રતિરોધક બીજ બનાવે છે. મેં ઓડિશાના પોટ્ટાંગી વિસ્તાર, છત્તીસગઢના દંતેવાડા વિસ્તાર, આંધ્ર પ્રદેશના સીથામપેટા અને કેરીના વેલુરમાંથી બીજ એકત્રિત કર્યા, જેમાં ઔષધીય મૂલ્યના બીજ અને ડાંગરની જાતોનો સમાવેશ થાય છે. સંગ્રહ બાદ, દાર્લાપુડી વિવિધ પ્રકારની જાળવણી પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરે છે.

આમાં બીજને વાંસના પાત્રમાં નાખવાથી માંડીને બીજ પર માટી લગાવવા અને તેને છાયામાં રાખવા સુધીનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તેની મનપસંદ પદ્ધતિઓમાંની એક બીજને રાખ સાથે કોટિંગની છે. કેટલીક જાતો જેમ કે કોળું. સૂકા ગાયના છાણને સળગાવવાની રાખ બીજ પર નાખવામાં આવે છે અને તેને વાંસના પાત્રમાં અથવા માટીના વાસણોમાં રાખવામાં આવે છે.
આ રાખ બીજ માટે રક્ષણના સ્તર તરીકે કામ કરે છે, આ બીજ ત્રણ વર્ષ પછી પણ સારા રહે છે.’ બીજ બેંક ચોખાની ૪૦ થી વધુ જાતો, વિદેશી શાકભાજી જેમ કે લાલ ભીંડા (લેડીઝ ફિંગર), કાળા રીંગણ, ગુલાબી કઠોળ, ટામેટા, લાલ એમરેન્થસ, અને કસ્તુરી હળદર, કાળી તુલસી અને સુગંધી દ્રવ્ય જેવી સુગંધિત વસ્તુઓ ધરાવે છે. અને દાર્લાપુડી સુનિશ્ર્ચિત કરે છે કે તે બીજ બચાવવા માટે કુદરતી ખેતીની તકનીકોનો ઉપયોગ કરે છે.

‘જો આપણે દેશી બિયારણોને સાચવતી વખતે કુદરતી ખેતીની તકનીકોને અનુસરીએ તો આપોઆપ બીજ અંકુરણ મૂલ્ય, અને અંકુરણની જાળવણી અને તકનીકો લાંબા સમય સુધી ટકી રહેશે અને આ બીજમાંથી છોડ કુદરતી આફતોમાં ટકી રહેશે.’ તે કહે છે. આજની તારીખમાં, તેમણે ૩૦૦ થી વધુ ખેડૂતોને બિયારણની જાળવણીની તકનીકોમાં તાલીમ આપી છે. પરંતુ, તેમના પ્રદેશમાં બીજની જાળવણીનો વારસો તેમની સાથે બંધ ન થવો જોઈએ, તે ભારપૂર્વક કહે છે.